kiwmah

kiwmah(山豬)

siwkay

i buyuay a pabuy kuyni, caaykaw nu pahabayay a pabuy. u kiyuma sa, tanaya' ku ngipen nu heni , u pahabayay a pabuy sa, caay katanaya' ku ngipen. makauzip kuyniyan a mauzipay i kitakit, matatungus(適合) i hekalay a subal makauzip. sisa, maazih tu i cuwacuwa nu kitakit. uzuma sa, caay kapili' mukan. u ayzaay pahabayay a pabuy, naayaw 8000 a mihcaan pahabay nu tademaw, mananam tuway pahabay. maydih mukan tu pabuy a titi' ku tademaw.

tenektek ku uzip nu kiyuma, tabaki ku tangah nu heni, apuyu' ku kuku. lumeniay asaca kiptulay a kulahay(褐色). u belek(小豬) a kulit sa, u ahemaway a kulahay, silumeniay a silusi. mabalakiay a kiyuma maka 1.5-2 kongce(公尺), maka 90 cm ku talakaw. bahket ku kiyuma, maka 200 kongcin(公斤). tanaya' ku ngipen, maka 6cm, 3cm i hekal nu laway. caay katanaya' ku ngipen nu laang(雌性) a pabuy.

mapulung muuzip ku kiyuma, maka 20-50, ilabu sa, izaw 2-3 laang a kiyumah atu belek. musabili ku laang a kiyuma, taneng lecuh 8-12 a belek. mikutkut tu buhang i lala' ku kiyuma. u tatelungan a sisackih a aadupen matineng mikutkutay a aadupen. mauzip i bukebukelalan katukuh buyubuyuan maka 3000 kongce ku talakaw.anu kasienawan tayza isasa' nu buyu.

kagak kakuniza(科學分類)

salaedan(界)：動物界 Animalia (aadupen nu salaedan)

kulus(門)：脊索動物門 Chordata(kulus nu aadupen)

udip(綱)：哺乳綱 Mammalia(micucuay a udip)

mata(目)：偶蹄目 Artiodactyla(mata tu tusaay a kaki’ 蹄)

samataan(科)：豬科 Suidae(samataan nu pabiy)

mikeliday(屬)：豬屬 Sus(pazazan muladay tu pabuy) (mikeliday tu belek)pazazan tu belek(sazazanan nu belek)

malecaday(種)：野豬種S. scrofa(malecaday tu belek)pazazan tu belek Ibuyubuyu’an a maudip ku pabuy nu buyu’)

野豬（學名：Sus scrofa）又名山豬，豬屬動物。牠們廣爲分布在世界上，適應多種棲息環境，為雜食性。

pazazan tu belek i buyubuyu’an a maudip ku pabuy nu buyu’, u kakanen nu heni sa u lutuk atu hicahicanan.

現今肉類食糧主要來源之一的家豬，也是於8,000年前由野豬馴化而成，牠是野豬下的一個亞洲種。野豬不僅與家豬外貌極為不同，成長速度也遠比家豬慢得多，體重亦較輕。

aydaay a kaknen a titi u ni pahabayan amin a pabuy, imatiyahen (那時候) i waluway a malebut a mihcaan i u nu aadupen a pabuy ku papahabayan nu tademaw a pabuy, uynian u aadupen, atu nu luma’ a pabuy i, sa caay kalecad ku udip atu nicelak (展開,發育) nu udip, kiya mahica caay kalecad ku ni celak nuheni sa, namakayni i kakanen nu heni u caykalecad kuni ka celak nuheni ayda u nu luma’ a pabuy (u ciliaw) ku kakanen nu pabuy sisa kalamkam mamucelak tabaki (很快長大)

u wayway tu nupabuy (習性)

進食中的小野豬。野豬群一般有20隻，也曾有超過50隻。一般的野豬群有2-3隻母豬與一群幼豬，公豬只在madul發情期才會加入豬群masikac。母豬一般會到偏僻的角落生產，一胎能產8-12隻幼豬。

yu adidi’ ku belek sa u cucu nu ina nu kakanen nuheni sisa balaki kuheni i tiya mahkabalaki kuheni sa maluyaluy tuwamin kuheni maluina a nu katuud kuheni sa makalala’ tu tusaay a bataan anu yadah makaala tu limaay a bataan, uwama nu pabuy sa caay pikaput tu katuuday a pabuy, utama nu pabuy sa anumaydih cinida tu tatayna sa itawya amin kaput tu katuuday, uyna nu pabuy, yu amulecuh cinida mikilim aca tu lalimekan a mulcuh, u nilecuh nuheni sayadahay makaala’ tu sabaw tusaay kayadah.

牠們的食物來源很廣泛，包括草、果實、堅果、根、昆蟲、鳥蛋、老鼠、腐肉，甚至也會吃野兔和鹿等。

u kakanen nu pabuy yadah ku hicahicanan a kakanen namakayni u lutuk uheci’ u lamit u cilekay u tikuk u edu mamunuay a heci’, alahican sa mukan tu pawalil mukan tu ngabul adida kayadah nu kakanen nida.

野豬會挖洞居住，且是唯一會挖洞的有蹄類動物。

alahican mi kutkut tu buhang lalimekan nuheni tu sienaw, u sapikutkut nu heni sa u kaki’ (蹄).

野豬性情粗暴、攻擊性強，當受到威脅時，公豬會用獠牙來保護自己，沒有獠牙的母豬會咬對方。雖然並非致命的，但這樣的攻擊會導致嚴重創傷。

u pabuy hananay maetetes mangalep tu anu nikuwangan tu nu tademaw sa uydaan apabuy malinges tu tademaw, sisa makamelaw tu tademaw mulalaba’ tu tademaw amukalat, kanahatu caay kapataynikalatan a tademaw nikasa u pihacengay tu ku duka nu tademaw.

野豬曾廣布於歐亞大陸及北非地區，西起西班牙與摩洛哥，東至日本，北起北歐地區與西伯利亞，南至印度尼西亞、印度與蘇丹的廣大區域都曾有野豬的存在。野豬的棲息環境跨越溫帶與熱帶，從半乾旱氣候至熱帶雨林、溫帶林地、草原等都有其蹤跡，也經常闖入農地覓食。

uyni u pabuy hananay icuwcuwaay a kitakit idaw wamin i nian ku pasitudung hanaku a musakamu uyni u pabuy hananay icuwcuwaay a kitakit idaw wamin i nian ku pasitudung hanaku a musakamu ku Ou-ya-ta-atu Bey-bey a kenis, nutipan Si-ban-ya atu Mu-lu-ge, nuwalian katukuh i Lipun, nuamisan makatukuh i Bey-ou a kenis atu Si-bo-li-ya, nutimulan sa makatukuh i In-du-ni-si-ya,Yin-du atu Su-dan u ahebalay a kanatal u kakitizaan amin nu aadupen a pabuy. u pabuy hananay maydih mikilim kuheni tu, u caledesay atu usienaway atu dihkuway a kakitizaan, alahican mikilim tu nipaluma nu tademaw a kakanen. siwantan

miubi amukan.

除了青藏高原與戈壁沙漠外，牠們廣布在中國境內。

yanu kamu niyam i saayaway sa izaw wamin ku aadupen apabuy. nika uyni a cacay cing-zang-kaw-yuan atu Ge-pi-sa-mo, kiinai’ay.

在香港，由於食物和水源充足，加上絕少人狩獵，野豬的增長頗快，甚至經常走入人類生活的環境。

nikasa i tini i Siang-kang kapah ku kakitizaaan i tida izaw ku nanum inaw ku uycacanan a kakanen, sisa mabuwah ku pabuy i tuza. sisa alahican (有時候) tayza i katuuday ku tademaw a aidangan.i tida alahican (幾少數) a padihing (保護) tu.

ada nu kiemah (天敵)

野豬是老虎的獵物。老虎會跟蹤野豬群，逐一地襲擊牠們，此方法曾完全摧毀整群野豬。老虎也會追捕野豬，但很少會如此對付雄豬，儘管野豬因自衛而殺死老虎的情況極為罕見。

i matiyahen ku tula’ sa milalaba’ tu pabuy a mukan sisa malawla’ tuku pabuy a matalaw tu tula’ alahican sa madinges tuku pabuy sa paculi tu milalebu tu tula’ alahican.

buyubuyu’an (原始山林的狩獵精神──獵山豬)

「抓山豬、有一套！」——狩獵精神的傳承生活在高山地區的泰雅族，由於居住環境不易從事農業生產，只能從大自然中擷取資源，發展出以狩獵為主的生活文化。

inian u i buyu’ay a maudip u Atayal a binacadan, a nikaudip inai’ ku cacanan a kakanen sisa miadup tu pabuy nu buyu’ uynian a ladid (傳統) anukaudip nuheni u nipiadup ku angangan a kakawaw tu sakauzip nuheni.

長久以來，泰雅族常見的狩獵方式，是利用山林環境就地取材、製作陷阱來捕捉需要的食物，包括：竹雞、飛鼠、野豬、水鹿、山羌…等。雖然後來已被畜牧（豢養）方式取代，但對泰雅族人來說，狩獵仍具有很深的文化意涵。

nanusumamad kuni kaudip nu Atayal yadah ku nidatengan nu heni tusapiadup tu aadupen misanga’ kuheni tu sapiadup a bihkac u teka’ u nu nayibuyu’ay amin a kilang ku sapisanga’ nuheni tu bihkac u u aadupen nu heni sa u dikulac u ede pabuy nu buyu’ ngabul u caket ucacan tu. hanca imahini yadah t uku tutud a cacanen nikasa uynian a a binacadan caay ka pawan kuheni tuni u dadudusen a kawaw nu babalaki (miadup ha nanay).

學習與自然共處，建立保育概念

首先，孩子可以學習怎麼和大自然共處。泰雅族只在每年的11月到隔年3月狩獵，其餘時間都讓動物繁殖生長。反而是相當具有現代保育觀念的措施。

ayda satu ani kaudip caay tu kalecad tunu sumamaday a nidatengan ayda u adiwawa hananay micudad tu ahican amisiayaw tu kapahay a kakitidaan, sisa matineng tu amidateng kuheni tu ahican apaayaw tu aadupen, panutekan tu nuheni tut ulu a mihcaan ku tuki tu kapah amiadup uynian sa maydih kuheni amibuwah tu aadupen, sakasaan apanutek tu tuki sisa maydih amikilul tu kamu nu ipabaway sapadihing tu aadupen.

再者，狩獵活動當中蘊含先人智慧的結晶。例如：獵人們必須能掌握野生動植物的特性、培養觀察環境變化的敏銳度，並學習如何善用現有素材，解決問題、達成目標等。

iniyay u nidatengan nu miadupay maydih amiyala’ tu taneng nu iayaway a tademaw. uyni u miadupay hananay amatineng amitudung tuyni u nisakakawanwan nu babalaki, sisa aminanam tu ayda ahicaen a madutus amalaheci’ kuynian a kawaw.

利用手邊素材，解決生活問題:特別是製作陷阱的過程，每一步都運用到課本上的物理定律，是一個讓孩子可以親手操作、從中熟悉知識的生活教材。

sipakayni i tini i likli’ (周邊) a tutud amisaheci tu nikaudip, uduma satu sakaytini i misabihkac, u sakasanay a papinanam tu adiwawa’ maydih apakatineng tunian a kakawaw.

與族人分享獵物，延續族群命脈:另一個值得借鏡的，是讓孩子學習「分享」的重要：在泰雅族狩獵文化裡，所有捕獲到的獵物，都必須帶回部落和族人共享。狩獵既不是為了逞兇鬥狠的娛樂，也不是為了己私利益的奪取，而是為了延續整個族群命脈的謀生之道。

uynian a nikaudip nu I buyu’ay a Atayal u sakasaan nuheni miadup sakacacay a maydih apaidi tu binawlan usapiadup nu miadupay caay kaw nipaseneng tu binawlan caay kawmisanuudip a kakanen, u maydihay a papulung tu balucu’ nu binawlan sisa miadup ku kapah nu niyazup.

sakaudip a kamu (生態說)

台灣山豬，又叫野豬，移動性很強，從平地到海拔三千公尺的高山都有山豬的蹤跡，森林、草叢、竹林、開墾田地都是牠們活動的場所；入冬之後，山豬會朝低海拔遷徙。

pabuiy nu Taywan singangan tu nu umah a pabuy hananay, padimatin (動作敏捷) ku wayway, nu pabuy nu buyu’, namakayni I enal makatukuh i tinduh (高山) izaw min ku pabuiy nu buyu’ , u aidangan nu pabuy I kilakilangan atu cebecebedan an caay sa i auaukan, itiza I ni kaykungan nu malukay sa tayda t uku pabuy, amilakalak, anu ikasienawan tu ta sasa nu buyu’ malimad ku pabuy.

山豬一胎可以生8-12隻，小豬會一直跟在母豬旁邊生活，大體而言，群體行動的時候較多，食物種類極為廣泛，蚯蚓、昆蟲、地下莖、嫩葉、幾乎葷素不忌。

u pabuy nu buyu’ anu kinacacay siwawa ealw kya anu yadah sa makalala tu sabaw tusa ku belek, yu tatacuwa ku papuy mikilul t uku belaek tu langan a pabuy, u nanam nu pabuy anu tahkal sa maluyaluy aca tu katuuday ami kilim tu kakanen, u kakanen nu heni sa adikak u cilkay atu iluc nu hicahica a kilang mamin makan nu heni inai’ kuni lalesan.

laylayan a kamu (歷史說) nu sumamad a kamu

一般人對於豬的印象，大多是又懶、又笨又髒，然而台灣土產的山豬卻力大無窮，敏捷過人，郁永河撰《裨海紀遊》謂：「山豬，蓋野彘也。兩耳與尾略小，毛鬣蒼色，稍刖；大者如牛，牙出唇外，擊木可斷，力能拒虎，怒則以牙傷人，輒折脅穿腹，行疾如風，獵者不敢射。

nu babalaki tu pabuy sa u makasicay u ninai’ay ku tanah, atu cikauning a pabuy, saka u nu Taywan a pabuy nu buyu’ icelang tadimadi, sa Yu’-yung-he sasilitan u “bi’-hey-ki-you” sakamu sa (郁永河撰《裨海紀遊》謂), "u pabuy nu buyu’, u tangila atu kikul a didi’ sibanuh sa salsalnga:cen (蒼色) u sakaicelang nuheni amilalebu’ icelang niya pabuy malecad tunu katalan u ngipen nuza tahkal ku tusaay a ngipen sapi lalebu’ nu heni, alahican sapiputun nu pabuy tu kilang tiya ngipen, ya ngipen niya pabuy sakatalawan nu tademaw anu lalabanen niya pabuy ku miadupay milaliw ku miadupay metalaw ama cucuk niya ngipen, u kalawkaw niya pabuy malecad tu bali kasiduba’".

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

中文維基-野豬：https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%87%8E%E8%B1%AC
原始山林的狩獵精神──獵山豬：https://futureparenting.cwgv.com.tw/junior/content/index/13018
wikipayke-野豬
台灣十二生肖-Taywan kiyuma