nipaluma-datay

datay

u salegacay a balu nu datay

datay (七里香), mauzip i isasa' nu buyu, caay katakalaw nu bayu'. yadah i enal. kya kilang sa, hali pasanga' tu pana'. atekak ku kilang. katuud tu pacakay tu kilang atu sapal a pacakayay.yadah ku ngangan kina kilang. taneng tu paazih, palangat i liwliw nu luma'.

u siwkay nu nipaluma

bulad kama (月橘)

bulad kama, mitesekay a nipangangna(學名): Murraya paniculata, duma a ngangansa u datay han, siwaay datay(九里香), cacay a bataan datay (十里香), malebut datay, mang datay, siwaay balangbangan datay, mamin ku buyubuyuan bangesis a datay, siwaay kilang datay,malebut mata, mang mata nitii’kan, malebut ciid sipapahay, angtulay malebut a mata, adidiay mang sumilaway kilang, sumilaway kilang a bangsis, sepatay puu’ bangsis, sepat puu’ kama, seling a datay, sehun hatiza.

（kamu nu Hulam：月橘，學名：Murraya paniculata。別稱七里香、九里香、十里香、千里香、萬里香、九秋香、 滿山香、九樹香、 千隻眼、 千隻眼跌打、千枝葉、臭千隻眼、小萬年青、青木香、四季香、四時橘、石柃、石芬等。）

u datay nu papah anu metmeten, idawk u micidekay a bangsis mahida u kama mami ku sanek, kiyu pituay a datay han, u icucuwa tu masanek ku bangsi nida sananay, duma pangangan sa bulad kama.

（kamu nu Hulam：七里香由於葉子經過搓揉後，還會產生一股濃郁的柑橘香味，所以七里香又稱為「月桔」、「月橘」。）

u ing-ciang-ke(芸香科) a kaput, siwaay datay su(九里香屬) a nipaluma, u balu nu bulad kama kapah cekceken patahekal tu simal, sapisanga’ tu bangsisay simal, u balu atu maduhemay a heci kapah kanen, pawalien maacakay a balu hidaen u uciya sengelen malunananuman, yu mukasi sa, u kakitaan hanu u pudac nu bulad kama atu cica’ nu kilang, palamelen tu yasiyang hananay padengen i masapululay sipabangsi tu dikuc.

（kamu nu Hulam：為芸香科,九里香屬植物,月橘的花, 能提煉芳香油，花及熟果可供食用，曬乾後的花可泡茶飲用，古時貴族使用月橘的樹皮或樹脂，與雅香同置薰籠中薰香衣服。）

ya kilang nida atekak kapah sipisanga’ tu cungkul, ina, sakaluk nu malukay atu kawes nu takini’, idaw ku nu tademaw a nipaluma sasalangatan.

（kamu nu Hulam：木材堅硬可作手杖、印章、農具及小刀柄等，亦常人工栽培作綠籬之用。）

kasibaluan (花期)

Kasibaluan nu datay, i sepatay a bulad ktukuh siwaay a bulad , kasihecian siwaay a bulad ktukuh sabaw tusaay a bulad. bulad kama a balu nida idaw ku micidek a sanenk nu bangsis.

u bangsis niza mabahil tayda i mabaatbaatay kiyu idaw ku pituay a datay, siwaay a datay, cacay a bataan a datay, malebut a datay, emang a datay, kiyu pangangan cili-siang(七里香) han.

（kamu nu Hulam：花期4－9月，果期9－12月。月橘的花因濃郁而獨特的香味，能飄散往遠處故而有七里香、九里香、十里香、千里香...等之稱。）

lakalakan atu kakitidaan kauzipan (分布及生境)

sayaway a lalangawan i timulan nu Ya-cu(亞洲), ayda malakalak i Tay-wan(台灣), Cung-ku(中國), Liw-kiw(琉球), Hu-li-pin(菲律賓)..., itini i Cung-ku(中國) malakalak i Hay-nan(海南), Kuang-tung(廣東), kakaudipan i namakabayu’ ku sausi, i talakaway a buyu’, i malahatay a kilang atu kilakilangan nu labu atu isasaay masawahelulay nu labu.

（kamu nu Hulam：原產於亞洲南部，現分布於台灣、中國大陸、琉球、菲律賓…,中國國內分布於海南、廣東...，多長於海拔高的山地疏林或密林中或低地的丘陵地之中。）

demiad (氣候)

manamuh tu alihaay suesuemetay a demiad, matalaw tu cueded, u sakapahay a nilangaw a undu sa i tusa a bataan katukuh i tusa a bataan izaw ku walu a undu, hinaadih i baebaetuan, i masa uncungay a bukelalan idaw tu malakalak itiza, ayda nu tademaw a nipaluma sapisalangat.

（kamu nu Hulam：喜溫暖較濕潤的氣候，不耐寒，生長適合溫度介孚於攝氏20－28度，常見於石灰岩地區，花崗岩地區亦有分布。亦有人工栽培作綠籬之用，。）

nipaluma (播種)

maydih a paluma tu datay sa, pahecek han kapah tu, atu mahida nu paanip a pacelak a paluma, anu talakaw padeng mihacacay han mipenec a pacelak. pahecek han ku yadahay, nika sapahecek a kaway anu hida nu sapul kasenun sa tabaki malakilang tu, kyu katuuday a tademaw hida u sapul ku nipaluma niheni.

（kamu nu Hulam：主要以扞插、播種及高空壓條法繁殖，扞插法苗多，但成株慢，播種法則可快速獲大量苗木，故一般大多選用播種法。）

cilekay (蟲害)

u misatalay a cilekay u engid misangida mutabu tu papah kiyu misadibu matabun ku papah sisimal siwacah a imelang, u kataylulu nu wawa micidek misanganga i angangan palawacu tu teban atu nikasibalu .

（kamu nu Hulam：主要蟲害為蚜蟲引致的煤煙病、星天牛幼蟲侵害基部及粉蚧。）

misitekeday a wayway (形態特徵)

bulad kama(datay) sa, u mihmihcaan sumilaway a kilang atu adidiay a kilang a nipalumma, talakaw sa cacay katukuh cacay a bataan a ii(米), u satalakaw nida makaalatu sawbaw tusa a kung-ce(公尺) .

（kamu nu Hulam：月橘(七里香)是一種常綠灌木或小喬木植物，高約1－10米，高可達12公尺。）

u kilang atu ciid macelah tu takuliyaway atu nuabuwan sisalengaay a kulit, idaw adidi’ ku tamelac malikat, nayay ku banuh, nikalaliwasak nu ciid makudikudic tanayu sa yadah,adidiay masakimulu, u mabalatay mahida u tulaay sikalimucuay, ya saisasaay micapi tu masakimuluay a kaku, u kilang nida atekak.

（kamu nu Hulam：樹幹及小枝淡黃灰或灰白色，略有光澤，無毛，分枝細長且多，小枝圓柱形，橫切面呈鈍三角形，底邊近圓弧形，木質堅硬。）

u balu nu datay u salengacay ku kulit nu balu niza, lima ku pihpih nu balu, i papabawan atu tapiingan nu akaway mucelak ku balu, masakawsuwa mucebal azihen ku balu kyu siey-sing-hwa-si(繖形花序) han. salengacay a balu i tukun nu tangah, lalima ku pihpih mahida u tukiay, micungedus ku bangesis, kanahatu i pituay, cacay a bataan, katukuh malebut ku kabaat masanek ku bangesis niza, kiyu pangangan han tu ci-li-siang(七里香) .

（kamu nu Hulam：七里香花朵呈白色，約有5片花瓣，頂生或腋生呈繖形花序，白色花冠為五瓣呈鐘形，有強烈香氣，故有七里、十里乃至千里香之名。）

yu mapelu’ tu ku balu sa, tahekal ku mahidaay u tiekuk mahida u miladidtay, u caayay henay ka duhem a heci sumilaway ku kulit, maduhem satu namaka sumilaway mala nu kama a kulit.

u datay kapah saiten maladumdumaay ku hekal nu wayway nida, kiyu hina adih i putaputahan mala langat nu liwliw nu luma’.

（kamu nu Hulam：當花朵凋謝後，會結出卵狀的漿果，未熟果是青綠色，成熟後會由綠轉為橘紅色。由於七里香可修剪成各種形狀，因此是常見之庭園綠籬植物）

heci (果實)

u heci mahida u nuli, mahida u tiekuk kasakimulu, nu ayawan masadicem, anu maduhem sa na u sumilaway henay mala takuliyaway alaw mala sumahahay tu ku kulit, yadahay sa anu maacak mabuhecul nika u teban masadibu maselen sisimal, tanayu yaku cacay ktukuh tusa a Kung-bun(公分), ahebal lima katukuh sabaw sepat a Kung-li(公釐), tabaki tu adidi tabaki ku sumad, ya sapalumaan cacay tu tusa, azihen ku pudac sa simahidaay u sikupaay a banuh.

（kamu nu Hulam：果為漿果，卵形或橢圓形，先端尖銳，成熟時由綠色轉變為橙黃至朱紅色，有甚多乾後凸起但中央窩點狀下陷的油點，長約1－2公分，寬5－14公釐，大小變化大；1－2顆；種皮具棉質毛。）

micidekay a cacukaymasen (用途特性)

datay, balu atu heci kapah kanen, u balu banawen sa pawalinen, kapah sipauciya malanum atu sipalamel misakabi tu lami’ u kapahay a sapabangesis.

（kamu nu Hulam：七里香，花和果實均可食用，花朵漂洗後曬乾，也可泡茶或加入菜湯中作為天然香料。）

caay kahatini a cacay, kapah sipisanga’ tu sapabangsis a simal, u bangesi nu nalu mitalaw ku likes atu lalangaw, mamin ku kulang sakala sapaiyu, yu namapateku sumilaw sa, kapah sapaculil tu idang masusud ku nika tekuan.

（kamu nu Hulam：不僅如此，花可提取芳香油，花香還可驅蚊蠅，全株也可作藥用，有活血散瘀、行氣活血之功效。）

nu labu nu udip a sapaiyu sa, mikapah tu bituka a adada, makahung adada ku ukak, u datay a zayliw nu sapaiyu kapahay, kapah sapisanga’ tu sapisakakawaw nu malukay, sipisanga’ tu cungkul, ina, u kapahay a zayliw ku datay.

（kamu nu Hulam：內治可治胃痛、風濕痺痛,七里香的質材相當細緻，可作為良好的農具、手杖和印章的材料。）

u sapaiyu sapihica (醫藥用途)

bulad kama(datay) u papah atu mangaduay a ciid ku sasanga’an malasapaiyu, u sanek aledah, adidi ku akenek, dihemay, idaw adidi ku duku, u balucu, atay, bala, u cayay katatudung nu udip amana picukaymas, mahiniay sapisanga’ tu sapaiyu a zayliw i Kuwang-si(廣西), Kuwang-tung(廣東), Hu-cyin(福建) a kakitidaan.

（kamu nu Hulam：月橘以葉和帶葉嫩枝入藥，味辛, 微苦, 性溫, 有小毒, 歸心, 肝肺經陰虛火亢者忌用，藥材主產於廣西、廣東、福建等地。）

kapahay a kakitidaan (合適空間)

datay sa, sakapahay padengen i sicilalay, kapahay ku hekal nu bali a kakitidaan, i liwliw nu luma’ mapacilalay a kakitidaan, kiya kapah ku nilangaw nicelak nida, u papah sumilaw takelal sa.

（kamu nu Hulam：七里香宜置於陽光充足、空氣流通的地方，如陽臺等地，這樣才能長得健壯，花葉也會更鮮亮。）

bulad kama(datay) sa, u mihmihcaan sumilaway a kilang atu adidiay a kilang a nipalumma, talakaw sa cacay katukuh cacay a bataan a ii(米), u satalakaw nida makaalatu sawbaw tusa a kung-ce(公尺) .

kakuniza	植物分類	puenel kilang, yadah a mihca ku uzip
takalaw nu bayu'	生長海拔高度	caay katakalaw a bayu'-takalaw
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用(v) sapayu'藥用(v) paazih觀賞(v) lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	maka 200cm
papah tanaya'	葉長
papah ahebal	葉寬
papah mapela'	葉瓣	5
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色	sangelacay, 5-10 sibalu
heci	果實
paenu	種子	12-1 bulad sipaenu, sumanahay

u sanek nu nipaluma

u balu nu datay u salengacay ku kulit nu balu niza, lima ku pihpih nu balu, i papabawan atu tapiingan nu akaway mucelak ku balu, masakawsuwa mucebal azihen ku balu kyu siey-sing-hwa-si(繖形花序) han.

sanek	味	v
letek	毒
cedam	甘
aledah	辣,辛	v
atekak	苦	v
cupelak	澀
dawmi	軟
siceka'	刺
dieku	溫	v
cuedet	寒
zuma	其他

malaheci tu imelang

pangangay	(生)津
akacay-akuti	(減)燥熱
cuedet	(減)寒冷
patezep tu izang	(消)出血
paisi'	(利)排尿
taluktuk	(減)發炎
sulalis	(退)發燒
cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎
mapudasay	(減)皮膚病
atay taluktuk	(減)肝炎
adada'	(減)痛
sicedam isi	(減)糖尿病
ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎
teluhu	(消)濃痰
takulaw adada'	(減)喉嚨痛
tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛
mabanic	(消)腹瀉
muta'	(調)嘔吐
masikata'	(調)便秘
adada' tangah	(減)頭痛
malihen	(怯)咳嗽	v
makamaw	(減)感冒	v
milisawada'	(調)腸胃病，胃痛	v
walak	(解)中毒	v
maduka'	(消)破皮傷
puces	(消)膿包、大疔	v
kaliwates	(消)小疔
malebawa	(消)跌打腫傷	v
akuti'	(消)燙傷
tunatun	(消)瘀血
tibeni	(消)泡疹、痱子
kebing	(消)麻疹
sizaz	(消)濕疹	v
butus	(消)水腫
kalad nu bau	(減)蛇咬
bulad adada'	(消)經痛
cadi'ci	(減)心痛
pasicucu	(增)乳汁	v
bali-malalemed	(減)風濕
zuma	其他	v

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	murraya paniculata (l.) jack.
u sapamat a ngangan	rutaceae
u Amilika a ngangan	common jasmin orange

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	datay	v
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	buan tu izuk	v
Sejek
Taluku
Puyuma	lratray	v
Rukay	balasisi	v
Cou	vuu'u vuan	v
Kabalan
Tau/Yami
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

u sulit nu zuma a kamu

u sulit nu Hulam

月橘 yuechu

月橘（學名：Murraya paniculata），別稱七里香、九里香、十里香、千里香、萬里香、滿山香、九秋香、九樹香、千隻眼、千隻眼跌打、千枝葉、臭千隻眼、小萬年青、青木香、四季香、四時橘、石柃、石芬等，為芸香科九里香屬植物，種加詞paniculata 意為「圓錐花序式的」。

u sulit nu Lipun

ゲッキツ（月橘、Murraya paniculata）はミカン科ゲッキツ属の常緑小高木の柑橘類。観葉植物としてよく栽培される。

u sulit nu Amilika

Murraya paniculata is a tropical, evergreen plant native to southern China, Taiwan, the Indian sub-continent (i.e. Bangladesh, India, Nepal, north-eastern Pakistan and Sri Lanka), south-eastern Asia (i.e. Cambodia, Laos, Myanmar, Thailand, Vietnam, Indonesia, Malaysia and the Philippines and northern Australia (i.e. the northern parts of the Northern Territory, far northern Queensland and northern Western Australia), bearing small, white, scented flowers, which is grown as an ornamental tree or hedge. Murraya is closely related to Citrus, and bears small orange to red fruit resembling kumquats, though some cultivars do not set fruit.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

• 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
• 行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p53
• 維基百科：https://zh.wikipedia.org/wiki/月橘
• 藥用保健植物花草-七里香：https://lungho5511.pixnet.net/blog/post/42840246
• wikipedia nu Pangcah
• nisulitan ni Mahi Takas aci Uwi Habay.