Central african republic
Central african republic(中非共和國)
u siwkay nu kanatal(介紹國家)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u Central african republic sa i labu nu Africa, itiza i 7 00 N, 21 00 E,
u ahebal nu lala’ mapulung sa 622,984 km2, u ahebal nu lala'ay sa 622,984 km2, u ahebal nu nanumay sa 0 km2
hamin nu tademaw sa 5,507,257. kakalukan umah sa 8.10%, kilakilangan umah sa 36.20%, zumaay henay umah sa 55.70%
tapang tusu nu kanatal (首都)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
u tapang tusu nu kanatal sa u Bangui (班基).
.svg)
kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kakining nu kanatal demiad sa 1 bulad 12 demiad.
tabakiay a tapang nu kanatal (元首)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Faustin-Archange Touadéra, micakat a demiad sa i 2016 a mihca 3 bulad 30 demiad.
u hata(國旗)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u kulit nu hata kina kanatal sa, silima ku kulit, u semilaway, u sangelacay, u landaway, u takuliway atu sumanahay. sibunac a kulit i kalimucu nu hata.
u sulit nu zuma a kamu(各國稱呼)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]u sulit nu Hulam: 中非共和國
u sulit nu Lipun: 中央アフリカ共和国
u sulit nu Amilik: Central African Republic
Central african republic(中非共和國)”Fa-yu(法語), République centrafricaine”, “Sang-ke-yu(桑戈語), Ködörösêse tî Bêafrîka”, singangan tu nu Zung-bey(中非), Ban-ci(班基) u kahenulan a tuse nu Zung-bey(中非), i tini i tebang nu Zung-bey(中非) a kanatal,mala u lalabuay a tukus nu kanatal, Zung-bey(中非) namakaysatipan malingatu duduc tu nu piliyuc nu tuki a pasayzaan, pasazumaen tu Ke-may-lung(喀麥隆), Cha-de(查德), Su-tan(蘇丹), Nan-su-tan(南蘇丹), Democratic Republic of the Congo (剛果民主共和國) atu Congo, the republic of the(剛果共和國) matatules tulala’, Zung-bey(中非) palekal i 1958 a mihcaan 12 a bulad, namalingatu tu pangkiw a misakaku kunu cenhuay satu 1960 a mihcaan 8 a bulad 13 a demiad tatengaay tu manusakamu tu mamisateked, kahenulan a tuse a Ban-ci(班基) upabelin a kamu Ban-cy(班吉) han, i tini i U-ban-ci-he(烏班基河) mililis nu tukus i tapiingan nu tuse.
(u kamu nu Hulam sa: 中非共和國（法語：République centrafricaine；桑戈語：Ködörösêse tî Bêafrîka），通稱中非，班基（Bangui）- 中非共和國首都,是位於中部非洲的國家。作為一內陸國家，中非從西邊起依順時針方向，分別與喀麥隆、查德、蘇丹、南蘇丹、剛果民主共和國和剛果共和國相接壤。中非成立於1958年12月，初期為半自治的政府型態，後於1960年8月13日正式宣布獨立。首都班基（Bangui，又譯班吉）位於烏班基河（Oubangui）沿岸的邊境城市。)
ayaw nu Zung-bey(中非) tungusay nu U-ban-ci-siya-li(烏班基-夏利)(Territoire d'Oubangui-Chari）a lala’, nu Fa-ku(法國) i tiniay i Fay-cow(非洲) nu micumutay, 1960 a mihcaan namisateked, Central african republic(中非共和國) mikilul tu nu hulic mikeliday a tademaw ku mikuwanay pasu nacacay mademec mitanam tu nu hung-ti a lice, 1993 a mihcaan, i kacakat nu ka cunusan tu demiad tanutuwa’ saku suni nu binawlan, Zung-bey(中非) kinacacay henay nu binawlan a pisingkiw ci An-ze-fay-li-ke-si-pa-ta-say(昂熱-菲利克斯•帕塔塞) ku mala cung-tungay, 2003 a mihcaan Zung-bey(中非) masumat kukawaw nu hitay, ci Pa-ta-say-pa-fu-lang-suo-wa-bo-ci-ze(帕塔塞被弗朗索瓦•博齊澤) u sakakaay a hitay mapaales.
(u kamu nu Hulam sa: 中非前身為法屬烏班基-夏利領地（Territoire d'Oubangui-Chari），是法國位於非洲的殖民地之一。1960年獨立後，中非共和國被一系列專制領導人所統治，包括一次失敗的君主制嘗試。1993年，在日益高漲的民主呼聲下，中非迎來第一次民主選舉，昂熱-菲利克斯•帕塔塞當選為總統。2003年，中非發生軍事政變，帕塔塞被弗朗索瓦•博齊澤將軍罷免。)
2004 a mihcaan mabuwah mangangaay ku lalabuay, anu mahicahica milihiza tu nu tatusa a ngangayaw i 2007 a mihcaan masasulit paketun tu masasukapah a tatelek(簽約), atu 2011 a mihcaan masasulit makaketun asa tu zumaay cacay a lice, a masasukapah a tateled, nika i 2012 a mihcaan masacukah aca, lalid satu mangangaay atu milihicaay a ngangayaw sikuwang sibakudang tuku sakaput katuud macunus tuku micalap tu mikuwanay tu tademaw a kawaw, mahiniay pakuniza milupu mitiik atu pikelec(限制) mikena tu sin-bun tu tumisakakuay mikawaw, uynian a kanatal katenes mahiza tu masasiput ku nipikuwan tu tademaw atu nisulitan tu mahiniay a kawaw.
(u kamu nu a Hulam sa: 2004年，中非爆發內戰，儘管參戰雙方於2007年簽訂了和平協議，以及在2011年又簽訂了另一項和平協議，但在2012年衝突再次爆發。連綿不絕的戰爭，以及參與戰爭的各武裝團體普遍和日益增多的侵犯人權的行為（如任意囚禁、酷刑和限制新聞自由及行動自由等），導致該國長期保持糟糕的人權記錄。)
payawan Central african republic(中非共和國) a kayadah nu kuang-cang(礦藏) atu lalayan(自然) a kasilacul, mahiniay u You(鈾) nisupedan kayadah(儲量) simal(原油), u kimng(黃金), malikaday a ba’tu(鑽石), Cu(鈷) ,kasuy(木材), u nanum dingki atu kakalukan a lala’, mahiniay tu i kitakit u sapakuyucay saka cacay bataan ku cacay a kanatal, katukuh ayza i 2017 a mihcaan, Central african republic(中非共和國) a tademaw GDP ”u nipicakay u lecat nu aca aniasipan”(以購買力平價計算）i tini i kitakit u pasazikuzan a miasip u saayaway, 2019 a mihcaan, Central african republic(中非共和國) a tatemaw nipaalekalan a tinsu i tini i kitakit u pasazikuzan a miasip u sakatusa, i tini dada’ talakaw tu ni-rl(尼日) a kanatal, izaw patahkal ku nigingkuwan(研究), Central african republic(中非共和國) i kitakitan u cayay ka tanektek a kanatal atu u cayay katatunus tu masakapahay a tademaw nu kanatal.
(u kamu nu Hulam sa: 儘管中非共和國擁有大量的礦藏和自然資源，如鈾儲量、原油、黃金、鑽石、鈷、木材、水電[4]以及大量的耕地等，其仍然是世界上最貧困的十個國家之一。截止2017年，中非共和國的人均GDP（以購買力平價計算）位於世界倒數第一。[5]2019年，中非的人類發展指數位於世界倒數第二，僅高於尼日。[6]有研究表明，中非是世界上最不健康的國家[7]和最不適宜年輕人的國家。)
ayaw pakala tu 10,000 a mihcaan, malakedakedalan tu umiadupay u mialaay tu misupeday a niyazu’ pasatimul mabulaw katukuh i Zung-bey(中非) nuwamisan a Sa-he-lel(薩赫勒) a kakitizaan, uynian a niyazu’ malinga’tu tu mananel(定居) malukay ku kawaw. kunian mala u baluhay ba’tuay a zi-tay palekal tu zumaay a ngangayaw.
(u kamu nu Hulam sa: 約10000年前，荒漠化使得狩獵和採集的部落向南遷徙來到中非北部的薩赫勒地區。這些部落開始定居並從事農業活動，這個成為新石器革命的一部分。)
kasumamadan tu pitu a mihcaan Zung-bey(中非) katuud tu ku muenengay itizi a tademaw, u heni u zuma makuwan nu pinay tu nu Ta-di-ku(大帝國) a kanatal, cunus tu Jiy-nie-mu--mu-po-nu(加涅姆-博努)（Kanem-Bornu）, Ua-da-iy(瓦達伊)（Ouaddai）,Pa-ci-rl-mi(巴吉爾米)（Baguirmi）atu tutuc tu papaway a Ni-lu(尼羅)（the Upper Nile）, Ca-de-hu(查德湖) u angangan nu Da-bu(達富)（Dafour）a niyazu’, namahiza satu zikuzan satu, katuuday a Su-dan(蘇丹) a kanatal pangiha musakamu izaway tu ayzaay a Zung-bey(中非), mala u makayniay ku kuli, mala u pacakayay tu lumeni’ay a kuli u caculilan a zazan.
(u kamu nu Hulam sa: 在7世紀，中非已經有眾多居民居住，他們部分被幾大帝國統治，有加涅姆-博努（Kanem-Bornu）、瓦達伊（Ouaddai）、巴吉爾米（Baguirmi）和沿著上尼羅（the Upper Nile）以查德湖為基地的達富（Dafour）部落。後來，多個蘇丹國宣稱擁有現今中非，並將其作為奴隸的來源，成為販售黑奴的交通要道。)
1875 a mihcaan Su-dan(蘇丹) a kanatal Su-dan(蘇丹) mikuwan tu ku U-ban-ci(烏班基Rabih az-Zubayr), 1894 a mihcaan tungusay tu nu Kang-ku(剛果),，1903 a mihcaan u Fa-ku(法國) tungusay nu U-ban-ci(烏班基Rabih az-Zubayr) （Territoire d'Oubangui-Chari）a lala’,1910 a mihcaan u Fa-ku(法國) tungusay nu Ce-taw-fiy-cow(赤道非洲), 1958 a mihcaan patingen tu sakaku a cenbu, satu pala u pangkiway a ce-ceay(自治) Central african republic(中非共和國)（Répulique Centrafricaine), ci Pa-tay-le-mi-po-kang-ta(巴泰勒米•波岡達) u saayaway mala micuwanay tu cenbu,，1959 a mihcaan ci Po-kang-ea(波岡達) mapatay i kahetik nu hikuki, ci Da-wey-da-ke(大衛•達科)（David Dacko） ku micalukay mala mikuwanay nu cenbu.
(u kamu nu Hulam sa: 1875年，蘇丹國蘇丹Rabih az-Zubayr統治上烏班基。1894年納入法屬剛果，1903年為法屬烏班基沙立領地（Territoire d'Oubangui-Chari），1910年屬法屬赤道非洲，1958年成立自治政府，之後成為半自治的中非共和國（Répulique Centrafricaine），巴泰勒米•波岡達為首任總理，1959年波岡達死於空難之中，大衛•達科（David Dacko）繼任為總理。)
1960 a mihcaan 8 a bulad 13 a mihcaan namiskaku kuCentral african republic(中非共和國)hawsa, ci Da-wey-da-ke(大衛•達科) mananunul(臨時) mala cung-dung(總統), caay katenes mala u tiniay a kanatal usaayaway mala cung-dung(總統), mikawaw tu cacayay a sakapu nu cenbu amiteked amicuean, 1965 a mihcaan 12 a bulad 31 a demiad tusansandeban , u sakakaay nu hitay, i hekalay a hitay tu sakakaay ci Pu-ksa'-sang-siaw(博卡薩上校) palekal pasazuma tu kawaw nu cenbu mibelin tu Da-ke-da-ka-sa(達科，博卡薩) i sakatusa a demiad sateked sa cung-dung(總統), ci Pu-ksa'-sang(博卡薩) tahekal amicuzuh amicukah a kawaw, mangelu’ ku tademaw 1976 a mihcaan 12 a bulad 4 a demiad, ci Pu-ksa'-sang(博卡薩) sakaku sa a mala hun-ti, pasumat tu ngangan nu kanatal Zung-bey(中非) hung-ti a kanatal saan, satu i tucilal a mihcaan 12 a bulad 4 a demiad mikawaw tu tabakiay a pacakat tu kawaw.
(u kamu nu Hulam sa: 1960年8月13日中非共和國獨立後，大衛•達科出任臨時總統，不久成為該國首任總統，實施一黨專政。1965年12月31日晚上，陸軍參謀長博卡薩上校發動政變推翻達科，博卡薩在次日自立為總統。博卡薩上台後推行暴政，人民苦不堪言。1976年12月4日，博卡薩自封皇帝，改國名為中非帝國，並在次年12月4日舉行盛大的加冕禮。)
(u kamu nu Hulam sa: 1979年9月20日，前總統達科趁博卡薩出國訪問利比亞之際，在法國軍隊協助下發動政變推翻博卡薩，達科再次出任總統，並恢復國名為中非共和國。)
1981 a mihcaan 9 a bulad ci, An-de-liy-ke-lin-pa( 安德烈•科林巴) sakakaay nu hitay palekal misumat tu kawaw nu cen-ce,mipabelin ci Da-ce(達科), u sakakaay tu satalakaway a tabang nu kanatal, 1993 a mihcaan, Zung-bey(中非) mikawaw tu i laylayay u saayaway u binawlan ku misingkiway, ci An-ce-biy-li-ce-se-pa-da-say(昂熱-菲利克斯•帕塔塞) malaay mala cung-tung(總統), 2003 a mihcaan 3 a bulad ayaw nu sikuwanay sibakudangay (炸蛋), midebung tu kahenulan a tuse nu (班基)，u cenbu ni Pa-da-say(帕塔塞) pabelin, ci Pu-si-ce(博齊澤) sakaku sa patizeng mala cung-dung(總統), ci Pu-si-ce(博齊澤) i 2005 a mihcaan tu pisingkiwan pakatemec mala cung-dung(總統) tu, nami mililabang (接待)tu milakalakay i Hay-di(海地) a cung-dung(總統) ci A-li-se-di-de(阿里斯蒂德).
(u kamu nu Hulam sa: 1981年9月，安德烈•科林巴將軍發動政變推翻達科，自任國家元首。1993年，中非舉行歷史上首次民主選舉，昂熱-菲利克斯•帕塔塞當選總統。2003年3月，前武裝部隊參謀長弗朗索瓦•博齊澤的部隊攻入首都班基，帕塔塞政府被推翻，博齊澤自立為總統。博齊澤在2005年總統選舉中勝出。曾經接待流亡的海地總統阿里斯蒂德。)
hekal a lala’地理
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kakitizaan atu wayway nu lala’位置與地形
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Central african republic(中非共和國) i tini i amisan tulu du katukuh sabaw cacay a du an, uynian a kanatal i tini i fiy-cow-ta-lu(非洲 大陸) tu kapulangan a kasaupuan, u tinulan tayza nuwamisan pasayza nuwalian satipan u kakayzaan mucilil a zazan, u pingayawan a kakitizaan u sakahenulan mahamin a kanatal pulung nu hekal 62 bam 5900 pin-bang-kung-li(平方公里), Zung-bey(中非) a nuwalian nuamisan atu Su-dan(蘇丹) matatules ku lala’, nuwalian mitules tu timulan a 蘇丹, nutimulan a lilis u the republic of the(剛果共和國) , satipan timulan u belaw u Kang-ku(剛果), satipan mitules tu Ce-may-lung(喀麥隆), nuwamisan atu Ha-de(查德) u laet tu bayu pakala tu cacay a malebud kung-li(一千公里), u nayay ku sacumut nu bayu lalabuay nu tukus a kanatal, talabu nu kanatal a lala’ satalakawsa uyni u adidi’ay sahebunghebung (起伏), palalicat tu talakaw pakalatu pitu lasubu a depa 9 kung-ce(公尺),nu Fay cuw(非洲) tepan atu timulan u satalakaway kakitizaanay.
(u kamu nu Hulam sa: 中非共和國位置在北緯三度至十一度間，這個國家位在非洲大陸的中心，為南來北往、東西行走必經之路，戰略地位十分重要，全國總面積62萬5900平方公里。中非東北和蘇丹接壤，東接南蘇丹，南界剛果民主共和國，西南鄰剛果，西接喀麥隆，北和查德毗連，距海約一千公里，是個沒有出海口的內陸國家。境內地勢高亢，丘陵起伏，平均海拔約七百公尺，是非洲中南部的高原地帶。)
caculilan nanum水系
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]i lalabu Zun-bia中非 a kanatal, mabalad u sauwac angangan a sauwac, izaw ku 烏班基河、沙利河、洛公河atu曼波河（Mambere）u diheb a sauwac masaenal ku lala’ tusaay a tukus ilikutay a lala’ atu talakaway a buyubuyu’an.
(u kamu nu Hulam sa: 中非境內河流縱橫，主要河流有烏班基河、沙利河、洛公河和曼波河（Mambere）等，河谷地勢較平，兩岸以外都是山地和高原。)
Central african republic (中非共和國) atu nuwamisan tungusay i akudi’ay a nalinabuan a kakitizaan a bali, nutinulan uyza u akuti’ay a kilakilangan ku demiad, palalecad tunu akuti’ nu hekal, pakala tu se-se 27.8 du: hua-se82 du", nutimulanay u nikaudad katanayu’ katukuh i walu a buladan tabaki ku udada i satimulan pamihcaan tu udad pakala tu cacay malebud tusa lasubud haw-mi, u diheb a sauwac i capiay masemed (潮濕) aca tatungus tu sakalukan.
(u kamu nu Hulam sa: 中非共和國北部屬於熱帶莽原氣候，南部則為熱帶雨林氣候，平均氣溫約攝氏27.8度（華氏82度）。南部一帶，雨季長達八個月，雨水豐富，最南部年雨量約一千兩百毫米，河谷附近地帶，也很潮濕，適於農耕。)
miciliway a hitay tu mikulinuway 2004 a mihcaan 12 a bulad 5 demiad mamin u binawlan ku paketunay maawas tu balyhay a hulic, lekec tu cung-tung mala u talakaway a tapang nu kanatal, u nikakelul nisingkiuwan ku a Cung-tung, lima a mihcaan ku kala Cung-tungan, taneng malalit kinacacay, cung-li u tapang nu cen-bu, u Cung-tung ku situngusay, baluhay a hulic malaheci hawsa saayaway lekec u cu-min-yi'-huy izaw ku 105 a giing, kakelul sanay tu ku pisingkuw lima a mihcaan pala Cung-tungan.
(u kamu nu Hulam sa: 叛軍游擊隊2004年12月5日的全民公決通過了新憲法，規定總統為國家元首，由直接選舉產生，任期5年，可連任一次。總理為政府首腦，由總統任命。新憲法生效後的第一屆國民議會有105位議員，由直接選舉產生，任期5年)
manamec (經濟)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Central african republic (中非共和國) i kitakit u saadidi’ay nipahalat u kaluk namisatekat cen-bu miida tu nutauwan a kanatal tu pipatang.
(u kamu nu Hulam sa: 中非共和國是世界最低度開發國家之一，經濟以農業為主。自獨立以來，政府一直倚賴外國援助。)