Kurgyzstan
u Kurgyzstan (吉爾吉斯) sa i labu nu Asia, itiza i 41 00 N, 75 00 E
u ahebal nu lala’ mapulung sa izaw ku 199,951 km2
u ahebal nu lalaay sa izaw ku 191,801 km2, u ahebal nu nanumay sa izaw ku 8,150 km2
hamin nu tademawan sa 5,727,553.
kakalukan umah sa 55.40%, kilakilangan umah sa 5.10%, zumaay henay umah sa 39.50%
吉爾吉斯共和國（吉爾吉斯語：Кыргыз Республикасы，Kyrgyz Respublikasy；俄語：Киргизская Республика，Kirgizskaya Respublika），通稱吉爾吉斯（Кыргызстан，Kyrgyzstan；俄語：Киргизия，Kirgiziya），是一個位於中亞的內陸國家。吉爾吉斯北邊與哈薩克相接，西邊則為烏茲別克，西南為塔吉克，東邊緊鄰中國。比斯凱克是吉爾吉斯的首都和最大城市。
Kurgyzstan kapulungan a kanatal (u kamu nu Kurgyzstan sa: Кыргыз Республикасы, Kyrgyz Respublikasy; u Russia a kamu: Киргизская Республика, Kirgizskaya Respublika; u kamu nu hulam: 吉爾吉斯共和國), Kurgyzstan han nu mita ku pangangan Kurgyzstan, i tilaay nu cung-yaay a labu nu lalaaay a kanatal. nu makaamis sa malaliding tu Kazakhstan (哈薩克), i saedipaan sa miliding tu Uzbekistan (烏茲別克), nutipen-timul sa Tajikistan (塔吉克), i walien micapi tu China. ya Bishkek (比斯凱克) satabakiay nu Kurgyzstan kahenawlan a dusi.
作為中亞古國，吉爾吉斯歷史達兩千年，經歷各種王朝與文化。因其被山巒環繞而相對孤立，吉爾吉斯文化得以較好傳承；又因地理位置，吉爾吉斯處於多個文化交匯點。儘管眾多部落族群在吉爾吉斯居住已久，但時有外來勢力入侵統治。直至1991年從原蘇聯獨立後，吉爾吉斯成為一個擁有獨立主權的民族國家。政治體制為單一制和議會制。吉爾吉斯至今仍時有民族衝突、叛亂以及經濟問題。現為獨立國協、歐亞經濟聯盟和集體安全條約組織成員國；同時也是上海合作組織、伊斯蘭合作組織、突厥議會和突厥文化國際組織成員國。
i tiya i cung-ya satenesay a kanatal, u likesi nu Ci-al-ci-s izaw tu tusaay malebut katenes, matabesiw tu cuwacuwa a ewang-caw atu lalangawen. kangahantu malawit nu buyubuyu’ sa teketay a kanatal, u lalangaw nu Ci-al-ci-s nisupetan a padutus. u katizaan nu di-li ya Ci-al-ci-s i yadahay kalalitemuhan nu laylay a kanatal. nanu yadah ku niyacu’ay a binacadan i Ci-al-ci-s matenes tu mueneng, izaw tu ku tayniay midebung amikuwan. katukuh sa i 1991 a mihecaan, namakai Su-len miteket, malateket a tatungusa min-cu-kul-cia a Ci-al-ci-s. ceng-ze-ti-ce malacacay a he-i-hay-ce. katukuh ayza sa izaw han ku min-cu a habelutan, mihandayay, atu key zay a patelac. ayza sa u mateketay a mapulungay a kanatal, O-ya key-zay len-mum atu u kapulungan maenapay tyaw-yey cu-ze sa laculan nu kanatal. naamahiza sa i Sang-hay he-cewl-cu-ze, I-s-lang he-cewl-cu-ze,Tu-cea-i-hey atu Tu-cea lalangaw Kul-ci-cu-ze laculan a kanatal.
吉爾吉斯人口570萬。主體民族為吉爾吉斯族（中國境內吉爾吉斯族稱柯爾克孜族）， 其餘為烏茲別克族和俄羅斯族等民族。吉爾吉斯語為國語，而在一世紀的俄羅斯化政策影響下俄語仍使用 較廣而作為官方語言。64%人口為無宗派穆斯林。除突厥文化外，吉爾吉斯文化還容納和受到了蒙古、波斯和俄羅斯文化的影響。
Ci-al-ci-s u binawlan 570 a ewang katuud ku tademaw, kahenulan a binacadan sa u Ci-al-ci-s binacadan, nu usaw sa U-ce-pia-ke binacadan atu uel-lul-s binacadan. u kamu nu Ci-al-ci-s a kamu kusakamuan, i 1 se-ci nu Uel-lul-s-hah-ceng-cea lawilaw misakamu tu Uel a kamu, katuud ku misakamuay sa mala kung-hung tu a kamu. 64% a tademaw nayay ku tangahay a Mu-s-lin. palawpisTu-cey a lalangawan, nu Ci-al-ci-s a lalangaw pacumut han nu Mum-ku, Pul-s, atu Uel-lul-s lalangaw malawilaw.
kakutidaan (地理)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
溫帶乾旱半乾旱氣候,在每年的7、8月較熱在攝氏30度左右，12月-2月冬季低溫可達攝氏零下30度間。多山地丘陵，全境海拔500米以上， 1/2的地區海拔1000─3000米，1/3的地區海拔3000─4000米。東北部有天山山脈西段，西南部有帕米爾─阿賴山脈。僅西南部和北部有低地分布。納倫河橫貫穿全境，在境內長540公里。 楚河在境內長220公里。高山湖泊伊塞克湖為著名的不凍湖。大陸性氣候，氣候垂直變化很大。年平均降水200─1000毫米。
dihkuway makelal atu maacakay a hemhemay, i tiya nu mihecaan i 7, 8 a bulad akuti’ay tu 30 tu c hengay, i 12 a bulad katukuh i laynen 2 a bulad u kasienawan cuedet sa isasa nu lintu 30 a tu. u buyubuyu’an atu ciw-lin, namakabayu ku sausi 500 a kung-c katalakaw,½ a kenis u1000 katukuh 3000 a m katalakaw, ⅓ a kenis izaw 3000 katukuh 4000 a m katalakaw. i waliay nu amis ten-san-san-may a si-dang, i edip nu timulan pami-al tu al-lay-san-may. i edipay nu timul atu amis izaw ku i sasaay a lala. Na-lung-he mabalat tu lala, i labuay atanayu’ 540 akung-li. ya zu-he a bukelal 220 a kung-li katanayu'. i buyuay a banaw I-say-ke-hu u sakatinengan a caay kasisuleda a banaw, i labuay a lala a kahemheman nu telek halisumad. caay amiheca namakaudad palecadhan 200 katukuh 1000 haw-mi.
keyzay(經濟)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
雖有許多來自西方，包括國際貨幣基金組織的資助，獨立後的吉爾吉斯經濟困難重重。一開始，蘇聯貿易集團解體使市場萎縮，阻礙了國家向市場經濟過渡。政府緊縮開支，取消了大部分價格補貼，開徵增值稅。在每一方面都表現出向市場經濟過渡的決心。通過穩定經濟和改革，政府試圖建立可持續增長的經濟模式。經過改革，吉爾吉斯還於1998年12月20日加入了世界貿易組織。
kanahatu yadah ku makasihung a tuud, nu makai Kul-ci-hul-pi-ci-cing a piedap, namitekeday tu a Ci-al-ci-s u key-zay nu heni sadakaydakayan. salingatu sa Su-lan-maw-i-ci-tung maliwasak manay mabaditu ku sapacakayan, miketun tu sapacakayay nu i ciba a key-zay nu kanatal. makelec ku sapatahekal nu ceng-hu, kaiyantu ku sapabeli atu papawsaan, micunus aca ku tunsu sapatansu. i cuwacuwa ku sapatahekal nu Ci-al-ci-s makaicibaay a key-zay ami awas a miketun. a nu maawas masatezep key-zay atu masumad, Ceng-hu mitanam tu a patizen tu mulalit a mulangaw a key-zay a kawaw, caliway tu masumad, Ci-al-ci-s i 1998 a mihecaan 12 a bulad 20 a demiad mikapu tu Se-cea-maw-i-zu-ze.
蘇聯解體造成廣大市場喪失，嚴重地影響了吉爾吉斯經濟。1990年，98%的吉爾吉斯出口產品是輸往蘇聯的其他地區。所以在90年代前夕，吉爾吉斯經濟比其它前蘇聯加盟共和國都差，僅好於陷入戰爭的亞美尼亞、亞塞拜然和塔吉克。 近年來，經濟有所好轉，但尚難以保持穩定的財政收入，也無法提供足夠的社會保障。
malaliwasak tu ku SU-leng sa, mahedaw tu ahebalay a i cibaay, pihaceng tu lawilaw tu key-zay nu Ci-al-ci-s.1990 a mihecaan, 98% sapatahekalay a tuudtuud patayza amin i Su-lan akenisan. sa i 90 a mihecaan nu ayaw a sansandep, u key-zay nu Ci-al-ci-s salaecusay ku key-zay nu heni, pikapahan tu umangayaway a Ya-ma-ni-ya, Ya-say-pay-zen, Ta-ci-ke. ayza tu masumad tu ku key-zay nu Ci-al-ci-s, mahica a mausatezep ku talabuay a kalisiw caay han kataneng, lacus han papawsa tu Se-hay paw-ceng.
吉爾吉斯以農業為經濟支柱。90年代前期，私營農業的產品占了總收成的1/3到1/2。2002年，農業占GDP總量35.6%，並,吸收了一半就業人口。 吉爾吉斯境內多山，適於畜牧業發展，這是吉爾吉斯最重要的農業活動。主要作物包括小麥、甜菜、棉花，菸草，蔬菜及水果。羊毛、肉和奶製品也是主要的農產品。
u tektek nu key-zay Ci-al-ci-s sa u malukay, i ayaw nu 90 mihecanan, nu sakatusa malukay a tuudtuud pulung han1/3-½ ku milihecian. 2002 a mihecaan mukalukay a pilangecan tu 35.6%, micipcip tu ku pankiw tu musakakawaw a tademaw. i labuay nu Ci-al-ci-s sibuyu’, matatungus pahabay tu katalalan, sizi, pabuy, siw-mu-ye sapalekal, u sa kahenawlan a makalukay a kawaw. tatengaay nibulesak izaw ku muki, ten-tay, kapa, satabakuan, lami’ heci, u banuh nu sici, titi’ , nu bulin a hacul,u angangan tu nikaluk.
農產品加工是工業化經濟的重要組成部分，對外資也有很大吸引力。吉爾吉斯有豐富的礦藏，但缺乏石油和天然氣，這兩樣都需進口。 該國的煤、金、鈾、銻和其他稀有金屬的儲量也很大。冶金是吉國重要的工業部門，政府希望能吸收外資，積極鼓勵外方提煉和加工黃金。由於擁有豐富的水資源和境內的山區地形，吉國可將水力發電形成的大量電力出口到國外。吉爾吉斯的主要出口產品是有色金屬和礦石、羊毛製品和其他農產品、電力和一些工程產品。進口石油、天然氣、黑色金屬、化學產品、大部分機械、木材、紙製品、一部分食物和建材。它的主要貿易夥伴包括美國、俄羅斯、中國、德國、伊朗及鄰國塔吉克、哈薩克、烏茲別克、土庫曼。
micunusen tu nikalukan sa nu kung-ye-hay-key-zay kahenulan a ngatu, tabaki ku sapicepcep tu mazumaay a kalisiw, Ci-al-ci-s i yadahay a kung-cang, nayiay ku simal ten-zan-ci tusaay a tuud a makai zumaay a kanatal pacumud i labuay. izaw ku mey, king, yu, ti, atu sacacay caay kaazihay a kun i yadahay henay ku caay kakutkut. misaekim a kawaw u kahenulan nu Ci-al-ci-s kun-ye-pu-mem, u ceng-hu maydih a micepcep tu zumaay a kalisiw, pahezek pakawlah tu zumaay a kalisiw palimaay tu kim. izaw ku i yadahay ku nanum atu i labuay nu sabuyuay a lala’. nu nanum padingki masibek han patahekal i zumaay a kanadal. nu Ci-al-ci-s sapatahekal i zumaay a tuud sa u cikulitay a kim, kun, misangaan a banuh nu sizi atu nikalukan, dingki kun-zeng a tuud, patalabu ku simal, ten-zan-ci, lumeni’ay a kim, hah-sea tuud atu tabakiay a ki-kay, kasuy nu zayliw, tatipeluk, pangatuan tu nu kakaenan, sapisanga tu zayliw nu luma’. pacabayay kahenulan a pacakayay sa u U.S.A. EL-LEL-S CUNG-KUL De-kwo.
吉爾吉斯向美國出口銻、水銀、稀有金屬、和化學品，從美進口穀物、藥品和醫療設備、菜油、紙製品、米、機械、農機具和肉類。
ina Ci-al-Ci-s patayza i Amilika ku ti, kung, caay kayadahay ku kim, atu hah-sea, nu makai Amilikaay a tuud sa u tipus, sapaiyu, nu padekuwan a kikay kakaenan a slmal, nu tatlpelukay, belac, kikay, malukay a kikay atu titi.
sapakacaw (交通)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
鐵路總長370公里，公路總長30,300公里。以公路運輸為主要運輸方式。航空運輸方面，位於首都比斯凱克的「瑪納斯」國際機場與莫斯科、新西伯利亞、塔什干、杜尚貝等城市有定期航班，與獨立國協以外的地市，如烏魯木齊、伊斯坦堡、法蘭克福、新德里、喀拉蚩等有定期或不定期的航班。
nu cilamalay a zazan 370 km katanayu, pakazizenay a zazan sa 30300 a km.
i zazanay miculiay a kazizan ku miungbang a sa culu. nu tapukuay asa piungbang sa, i tizaay suldu Pi-s-kay-ke i Ma-na-s a kul-ci pangizu nu hikuki’, Mul-s-ke,Sin-si-bu-li-ya, Ta-se-kan, Du-san-be a tusi izaw ku paeneng mipahel ku hikuki a tayza i tusi, atu nu du-li-kul-say zumzay a tusi sa, U-lu-mu-ci, I-s-dan-baw, Ha-lan-ke-hu, Sin-de-li-, Ke-la-ct a tusi izaw tu ku nu paeneng atu mananunuzay a mabahel ku hikuki’.
tademaw (人口)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
2019年，吉爾吉斯人口為6,389,500人，其中，34.4％的人年齡在15歲以下，6.2％的人口在65歲以上。只有約三分之一的人口居住在城市地區。人口密度平均為每平方公里25人。
2019 a mihecaan, u binawlan nu Ci-al-ci-s 6389500 katuud, izaway a ngatu sa 34% a binawlan caay han ka15 ku mihecaan, u 6.2% a binawlan sa mangasiw tu 65 a mihecaan kabalaki. muenengay i tuseay a kenis sa 1/3 ku tademaw itiza. azihan ku macacelcelay ku katizaan cacay a pin-fang-kung-li sa 25 ku tademaw.
binacadan (民族)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
吉爾吉斯共有80個民族，最大的民族為吉爾吉斯族，占吉爾吉斯總人口73.3%，屬於突厥民族；其他民族包括哈刺契丹（8％），集中在北方的俄羅斯族（5.6％）和居住在南部的烏茲別克族（14.6％）。重要的少數民族包括東幹人（1.1％），維吾爾族（1.1％），塔吉克族（1.1％），哈薩克族（0.7％），烏克蘭族（0.5％）和其他較小的少數民族（1.7％）。1999年至2009年的10年間，吉爾吉斯的俄羅斯族人口減少了16.3341萬人，而吉爾吉斯烏茲別克族人口則增加10.1741萬人。 吉爾吉斯另外還有塔塔爾族3.3848萬人、土耳其族3.6724萬人、亞塞拜然族1.6745人、朝鮮族1.857萬人、德意志族1.1128萬人。 除上述民族外，吉爾吉斯還居住著白俄羅斯人、土庫曼人、摩爾多瓦人和喬治亞人等民族。吉爾吉斯人口中男性占49.4%，女性占50.6%。
ya Ci-al-ci-s pulung han amin ku binacadan sa izaw tu 80 kayadah. u sakatuuday a binacadan sa u Ci-al-ci-s, nu binawlan nu kanatal sa 73.3% katuud, u Tu-cye a binacadan,nu zumaay a binacadan izaw ku Ha-tc-zi-dan 8%, masaupuay i amis a Al-lul-s binacadan 5.6%, atu muenengay i timulay a U-ci-bey-ke binacadan 14.6%, izaw han ku kahenulan a binacadan izaw ku Dun-kan-zen1.1%, Uay-ul-al-cu1.1%,Ta-ci-ke-cu 1.1%. Ha-sa-ke-cu0.7%, U-ke-lan-cu0.5%, atu u zumaay caay kayadahay a binacadan sa 1.7%. namakai 1999 a mihecaan katukuh sa i 2009 a mihecaan sa cacay a bataan a mihecaan sa, i tizaay i Ci-al-ci-s a Ul-lul-s a binawlan maselep 16.3341 a emang a tademaw, ya U-tc-pea-ke-cu macunus 10.1741 emang. u zumaay i Ci-al-ci-say izaw kuTa-ta-al-cu 3.3848 a emang a binawlan, Tu-al-ci-cu3.6724 a emang a tademaw, Ya-say-pay-zan a binawlan 1.6745 a emang ku tademaw, Caw-sen-cu1.857 a emang, De-i-ze-cu 1.1128 a emang. nu misulidan nanay izaw henay ku caay ka sulid, u Bay-al-lul-s binacadan,Tu-ku-mam a biacadan, Mul-al-del-uwa binacadan atu Ciaw-ze-ya a binacadan ka tuud. nu binawlan a tatama, 49.4%, tatayna sa 50.6% kayadah.
tapang tusu nu kanatal (首都)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
u tapang tusu nu kanatal sa u Bishkek.
kakininan nu kanatal demiad (國家紀念日)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
kakining nu kanatal demiad sa 31 bulad 8 demiad.
tabakiay a tapang nu kanatal (元首)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
u tabakiay a tapang nu kanatal (congtung) ayza sa ci Almazbek Atambayev, micakat a demiad sa i 2011 a mihca 12 bulad 1 demiad.