hukang

hukang (u kame nu Hulam: 公牛）

以下翻譯介紹「牛」，非「公牛」。

isasaay a ulic ku siwkay nu "katalalan".

misiwkay (簡介)

學名：Bos taurus

mitesekay a ngangan: u Bos Taurus.

家牛或稱黃牛、歐洲牛是哺乳類偶蹄目牛科牛亞科牛屬中一群已經馴化的動物。

luma a katalalan singangan tu kaduhan, Ou-cou “u sicucuay a tusaay nu sadipaan a katalalanan, katalalan sakatusa a pamataan katalalan mikeliday nu masakaputay ni kunlingan a aadupan.

maikesay tu a katalalan (成年牛)

大型的成年公牛的體重大約為1000公斤到1200公斤，母牛則為600至800公斤左右。

tabakiay nu maikesay nu hukan a katalalan u baket han makaalatu cacay a malebut katuku tu cacay a malebut tusa a lasubu a congjin, maikesay nu ulang han enem a lasubu katukuh tu walu a lasubu a congjin sa.

中小型品種公牛體重也可達800公斤，母牛600公斤。正常狀況下牛的體溫同人差不多，為38至39攝氏度，脈搏則為每分鐘60至80次。

masakapahay a hukan han bake makaala tu walu a lasubu a congjin, ulang han enem a lasubu a congjin. caypiwac nu katalalan malecad atu tademaw ku caypiwac, u ditek han tulu a bataan idawa ku walu katukuh tu tulu a bataan idaw ku siwa a caypiwac, nu cacaya a lawat anipi ditek tu limaan enem a bataan katukuh tu walu a bataan.

大約在兩歲以後家牛便可以達到性成熟，每年秋季是其交配季節。

makaala tu tusa a mihcaan nu katalalan han masakiwkiway tu, tu mihcaan nu balangbangan u papatakisan nu katalalan a puu’an.

懷孕期約為9個月，剛出生的牛犢體重大約在20至40公斤之間，一般每次只產一胎，利用技術上的手段也可增加母牛產下雙胞胎的機率，然而異性雙胞胎中的母牛具有先天不育的特點。

mapuyapuy han siwa a bulad kuni ka puyauyan, mahka nilecuhan a tubul han makaala tu tusa a bataan katukuh tu sepat a bataan a congjin, cacaya a laa’ngan cacay ku wawa nilecuhan, anu nitanengan sa macunus tu saka malaapi, nika nu caaya kalecad nu pilasan han caaytu kalaheci kuni kasi wawaan.

tubul a katalalan (牛犢)

小牛犢出生後不久就可以自行站立，大約2至3個月就可以斷奶。

mahka ni lecuhan a tubul caay katenes mulekal tu mutideng muculil, makatukuh tu tusa a bulad tuluay a bulad sa caay tu picucu.

成年家牛身高大約在1.2至1.5米之間，體長約1.6至2米。壽命可達15年以上，但肉用牛為了追求經濟利益，有時在2歲前就會進行屠宰。

ngipen (牙齒)

masakapah satu ku katalalan talakaw han makaala tu 1.2~1.5 mi, tanayu han 1.6~2 mi, nikaudip nu katalalan han makaala tu sabaw tu lima nu pina a mihcaan, u kakanen nanay a katalalan u sasiwbayan nu lalikalisiwan, alahican tusa a mihcaan sa alantu nutaw mipacuk.

剛出生的牛犢沒有牙齒，半歲左右牙齒長齊，2歲時開始換牙，4、5歲時乳齒脫落完畢，恆齒長齊。隨著年齡的增長牙齒會逐漸磨損，因而判斷牛的年齡時常常觀察牙齒的使用情況。

mahka nilecuhan a tubul nai ku ngipen, pangkiw satu nu mihcaan kapah satu ku nikasilac nu ngipen, tusa a mihcaan malingatu tu paliyun tu ngipen, sapat, lima a mihecaan mapelu’ ku ngipen, namapelu’ satu ku ngipenan kapah satu kuni kasilacan nu ngipen. balaki balaki ku mihcaan hamaw sa ma’luc ku ngipen, anu mangalay matineng tu mihcaan nu katalalan han u ngipen ku adihen.

家牛一共有32顆牙齒，上顎沒有門齒及犬齒，只有12顆臼齒。

ngipen nu katalalan han tulu a bataan idaw ku tusa a ngipenan, inai ku pabaw nu pananay a ngipen atu depalay a ngipenan, sabaw tu sa ku waheng a ngipenan.

家牛進食草本植物時，先用粗壯有力的舌頭將草捲入口內，經下門齒切斷後稍加咀嚼就咽下。這是因為牛為反芻動物，吞咽下去的食物要經過多次反芻後才會最終被消化。

mukan satu ku katalalan tu lutuks u sema ku ayaw mimudmud tu lutuk pacumud hantu i laway, ketunen nu pana a ngipenan kemkem sa enuc hatu. uynihan katalalan idaw ku sapatahekal tu kakanen nanay a aadupen, maenuc satu ku nikanan a kinapina amibabelih mukemkem a mukan sdikuday satu masiwkac tu kunikan.

由於沒有上門齒，牛隻能吃掉植物高出地面幾厘米以上的部分。雖然大部分的人認為牛是草食性動物, 有些資料明確顯示牛是雜食性動物。

inai ku tada ngipen nu pananan sisa, katalalan han mukan tu kitalakawan tu pina a limian nu lutukan a kakanen. hatidaaytu nu tademaw saan katalalan u mukanay tu lutukan sakita, idaw kuni sulitan katalalan han u cancanan ku kakanesaan.

mata nu katalalan (牛的眼睛)

由於眼睛長在頭的兩側，因此家牛有高達320度的視場。另一方面，由於兩隻眼睛的視場只有很小的重疊，因此牛觀察側面的景觀時缺乏立體感，難以判斷物體的大小，常常需要停止運動才能進行對焦。

Mata nu katalalan han itepal nu tangah ku mata, katalalan han 320 du kunika lineng nu mata. duma satu nu tusaay a mataan adidi kunika tatelp, sisa miadih ku katalalan tu tapalhan caay pakadih tu bangcal, utiih amisawatan tuniadih tu tuudan, sisa sawsawni misaluimeng kiya kapah kuni adihan tu aadihan. 

牛對光線的變化很敏感，地面上影子的晃動都可能會使它們躁動不安。

mahicaay kiya ku katalalan makaadih tu takelal, maka adih kunuheni tu matiyungay nu adingu mahicaay tu kiya kunuheni hina bawbaw ku balucu.

ngawa nu katalalan (牛的角)

有些家牛的品種無角或牛角短小，總體上講家牛的角要比水牛和野牛短小。

lumaay a katalalan han idaw ku naiay ku ngawa atu apuyuay nu ngawaan, lumaay a katalalan nu ngawa han mikiapuyu tu ngawa nu tada katala.

牛角大約在1歲之後長出，其內部為空心的骨質角心，外面包裹著角套。

cacay a mihcaan nu tubulan han culalsa ku ngawa, mabuhan ku teban nu ngawaan, hekal matabu nu ngawa. 

不同於鹿類，家牛角中並沒有血管與神經，牛角生長到一定程度便停止。牛角不會脫落與更換，將其切掉後也不會重新生長。

caay kalecad atu sika, ngawa nu katalalan nai ku ulad nu idang atu singkicu, au hatidatu kuni lutucan nu ngawaan masaluiemeng tu mulutuc ku ngawa. caay ka tulak sa ku ngawa a paliyun, anu putunen acaay tu langaw. 

katalalan nu papadengan (牛的其他部位)

牛的嗅覺也頗為發達，主要用來收集來自同伴的信息。

cihek nu katalalan makasanek tu cacanan. u sapisuped tu nipiwiwian tu cabayan.

家牛觸覺最敏感的部位是那些皮膚較薄的地方，諸如面部、脖頸、大腿內側、外生殖器和乳房。它們也能辨別溫度和濕度的高低。

lumaay nipahabayan a katalalan hina palatihay han u duhepicay nu banges, u bihid, lalielan, belih nu cepi’, hekal nu tamenahan atu cucu’. taneng kunuheni mibabenis tu akuti’ nu udip atu lalemed.

牛隻有一個乳房，正常情況下有4個乳頭，在某些變異的母牛身上則會有多餘的附頭。

cacay ku lalumaan nu cucuan, sepat ku tacuhcuhan nu cucu, idaw ku mahicaay nu katalalanan nu macunusa a tacucuan.

作為偶蹄目動物，牛蹄有四個趾，其中第三和第四趾最為發達，牛的奔跑速度可達每小時40公里。

nu tusaay a sadipaan nu aadupan, sepat ku sadukud nu katalalan, u saka tulu atu saka sepat a kakian u sakapahay, nika duba nu katalalan han cacaya a tatukian sepat a bataan a congli kunu cacaya a tatukian a maduba’. 

sipihican (利用)

家牛有許多用處，有些種類是專門為了某一個目的培養出來的。除肉和奶外家牛還提供肥料（牛糞），在過去這是最重要的肥料之一。

yadah ku sasahican nu katalalan, idaw nuni pahabaya tu katalalan u sasahicaan nanay a katalalanan . laliheci atu lalisalang han idaw henay ku tai’ nu katalalan u sasa padameken, yumahida u sasaetiman nu sasadamekan yu tawya.

到今天為止在地球上許多地方家牛還被用來拉車或耕地，古時候人們常拿牛作為重要的祭品祭祀神靈及祖先。

katukuh ayda nu kitakitan yadah henay ku katalalan nanay mitengteng

tu kela’kela’ atu sapitabian tu lala’an, yumahida u papatata’ i takal nu sasalisingnan.

banges nu katalalan (牛皮)

牛皮的用途主要為製取各類皮衣、皮鞋、皮帶、箱包。經由牛皮、牛骨熬製提取出的膠原蛋白有良好的生物相容性，在醫學上可作為止血劑、藥物載體、細胞培養培養基、美容整形等。

bukul nu kataln u sasahican kiyahaw sa alaw u sasangaan tu dikuc, kucu, satelec , tulangku. nitengelan tu bukul atu ukak tenasen idaw ku kapahay nu ciwyun tanpa, i misaydan han u sapipuu’d tu idang, atu sasapayuan, pahabay tu sibao, sakay bangcal.

tai’ nu katalalan (牛糞)

牛糞中仍然含有許多未經吸收的能量，在過去，牛及其他牲畜的糞便是直接施入田地的重要肥料，曬乾的牛糞可以當做燃料甚至建造簡陋的房屋。

tai’ nu katalalan idaw henay ku caaya ka cuhcuh nu iyuan, yumahida, u tai’ nu katalalan malecad atu nudumaan a tai’ kasenun han malacayhak i umahan, nipawali a taian sangan tu naayawan a lumaan.

化學肥料的推廣和人們衛生意識的提高使牛糞作為肥料的意義有所降低，現在逐漸用發酵處理後的動物糞便取代，發酵過程中還可產生用於燃燒的沼氣。處理後的牛糞還可再次作為動物飼料。

aydaay nu sapadamek atu naayaway a sapadamek caay tu kalecad talakawtu kuni cudadan sisa macikien tu tada tai, sisa ayda hantu palamelen tu duma a sapadamek kiya kapah mala sapadamek, nuni pulungan amisa tayhi tu tai’ taneng palamalan mingasip tu cancanan, ni sakapahan tu tayhiyan taneng sangaan tu siliw nu aadupan.

lalangawan (文化)

匈奴、蒙古等遊牧民族，除了牧馬之外，牧牛也相當常見。蒙古草原盛產蒙古牛，西藏高原盛產犛牛。

siongnu (匈奴) , Meng-gu (蒙古) pahutinay tu katala a binacada, nipahutina tu kaduhan sa, pahutin tu katala maadih tu nimita, Meng-gu (蒙古) a ahebalay nu papahutinan tu katalalan u Menggu a katalalan, sizang-gaoyuan (西藏高原) u Maoniu a katalalan.

hulic (法律)

在尼泊爾，黃牛是國獸，完全禁止屠宰奶牛和公牛。1805年沙阿王朝嚴禁屠宰黃牛與吃牛肉.

Ni-bo’-er (尼泊爾), kaduhsa u aadihan nu kanatal, laecus mipacuk tu cacucuan nu katalalan atu hukan. cacay a malebut walu a lasubu idaw ku lima a mihcaan Sha-a-wangchao caay pipacuk tu kanuh atu muka tu heci nu katalalan

在緬甸，牛肉忌諱相當普遍，特別是在佛教界。在緬甸，因為用於耕作很少有人吃牛肉，有一種普遍的厭惡牛肉的情感。

itini i Miandian, heci nu katala yadah ku lising, picedekan ku Fojiao. itini i Miandian, maliwmah sisa inaya kumukanay tu heci nu katalalan, idaw ku linges makaadih tu heci nu katalalan.

幾乎所有的屠夫都是穆斯林，在該國的最後一個封建王朝雍笈牙王朝，買牛肉要受公開笞刑。

mipacukay tu katalalanay a tademaw u Musilin, sadikuday nu Yung-ci-ya wan-cao, micakay tu heci nu katalalan a pahelak han paadih tu katuuday amutiik.

namakayniay a nisulitan (參考文獻)

[1] 中文維基-家牛：https://c.wikipedia.org/wiki/%E5%AE%B6%E7%89%9B

[2] 中文維基-牛族：https://c.wikipedia.org/wiki/%E7%89%9B%E6%97%8F