nipaluma-calahcah
.jpg)
calahcah (kamu nu Hulam: 荔枝草)
masadumaay a ngangan (各種名稱)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]【學名】 Salvia plebeia R. Brown
【mitesekay a ngangan】 Salvia plebeia R. Brown
【科名】 唇形科 (Labiatae)
【sapamataan a ngangan】Labiatae
【屬名】 蒿屬
【mikeliday tu ngangan】 mikeliday tu hau
【俗名】 七層塔、雪見草、土荊芥、賴斷頭草、小本七層塔、織理仔草、蝦蟆草、節毛鼠尾草、薺薴蛤蟆草、雪裡青、癩子草、癩團草、癩疙寶草、蛤蟆草、豬婆草
【tada ngangan】ci-ceng-ta, sei-cian-saw, tu-cing-cieh, lay-duan-tou-saw, siaw-been-ci-ceng-ta, ci-li-ay-saw, sia-ma-saw, cie-mao-su-wei-saw, ci-ning-ha-ma-saw, suey-li-cing, lay-zi-saw, lay-tuan-saw, lay-ge-boa-saw, ha-ma-saw, cu-po-saw
【英名】Salvia plebeian
【In-guay a ngangan】Salvia plebeian
【族語】 布農 Ismud Linkin、撒奇萊雅 calahcah、鄒 Cuun Karingking
【kamu nu binacadan】Bunun (布農) Ismud Linkin、Sakidaya (撒奇萊雅) calahcah、Co (鄒) Cuun Karingking
【使用族群】 布農、撒奇萊雅、鄒
【mitaduay nu binacadan】Bunun, Sakidaya, Co
kaliwasak nu langaw maudip (分佈環境)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]i tida i Cian-su, Ce-cian, an-fa. mahamin ku niyaniyaduan asilangaw tu calahcah. manamuh i sasa nu buyu, dadanan, talutaludan, lilis nu sawac.
(kamu nu Hulam: 主於江蘇、浙江、安徽。幾乎分布於全國各地。生於山坡、路邊、荒地、河邊。）
calahcah han ahebal ku nika laklak amu langaw, manamuh mulangaw i dihekuay a niyaduan, madayum a buwahen, itini i Taywan hina adih kita tu langaw, ayda hantu u tademawtu ku palumaay. i lalud, balangbngan amacebal ku balu, masa tipus ku hecisa tanengtu siwkacuan, a pawalien henay miacak atu mantaay taneng tu a sangasiben minanum.
(kamu nu Hulam:荔枝草分佈極廣，喜歡生長於溫暖地區，繁殖容易，在台灣四處都可發現，現在都普遍於人工栽植。採制 夏、秋季花開、穗綠時採收，晒乾或鮮用。）
sasapaiyuan (藥效)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]calahcah u sanek nida kala alealedahan sapi', mibasaw tu udipay nu akuti', milawpes tu lebawa, mipuu'd tu idang, mipadang patahekal tu isi', angangan nu sapayuan han u atay, malebawa ku takulaw, butus, siidang ku tai' a imelangan. haykikaku muta'tu idang, utiih nu takulaw, malebawa ku bili, malebawa ku buwa', tadayadah tu ku idang, miwada' tu nika saalidad nu libawa, sakayhekal han u puces, mamenahan, cucu', aisian nu tatayna'.
(kamu nu Hulam: 荔枝草味辛性涼，具有解熱、消腫、止血與幫助排尿等療效，主要治療於肝病、喉嚨腫痛、治水腫、便血等疾病。肺結核咯血，支氣管炎，腹水腫脹，腎炎水腫，崩漏，血小板減少性紫癜；外用治癰腫，痔瘡腫痛，乳腺炎，陰道炎。）
milihida tu langaw musakamu (生態形狀描述)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Calahcah a lutukan han u sisemaay nu waywayan a langwan nu cacaya a mihcaan atu tusa a mihcaan nu lutukan a langawan, amelik mulangaw, makaalatu tusa a bataan – pitu a bataan a kong-hen ku talakaw, idaw ku banuh.
(kamu nu Hulam: 荔枝草為唇形花科的一年生或二年生草本，生長非常迅速，約20-70公分高，且具有毛。）
Papah nu akaway mamulmul atu sadicem sananay ku wayway, nuayawan masadicem, papah nu lilis han sinangipenan, papah si akaway, masasuala ku papah i akaway, u satanayusa kunika mulmulan atu masadicem ku wayway, tanayuhan makaala tu tulu – pitu a kong-hen, ahebal han makaala tu sepat a kong-hen, macebalay nu baluhan u mapulungay kuni ka cebal, itungduh, mata tuntunduh kunika sa dipusan ku wayway .
(kamu nu Hulam: 葉基圓或楔形、先端尖、葉緣為齒緣；葉具柄，且對生，為長卵或披針形，長約3-7公分，寬約4公分；花序為總狀花序，頂生，由層層集成穗狀形成。）
balu nu kakicuh uhekal mahida u tuki, balu nu adiping han kala kiyukiyuan ku kulit, nuayawan nu sasemaan tusa kuni ka pelaan, sasa nu sasemaan han tulu kuni ka pelaan. tamaan nu balu tusa ku ngisngis, satanayu'sa mutahekal i adiping.
(kamu nu Hulam: 花萼外觀似鐘，花冠呈紫色、先端有上唇2裂，下唇3裂。發育雄蕊有2枚，且伸出花冠外。）
kasi baluan han i cacay a bulad katukuh i limaay a buladan, unu cacaya a mihcaan kina tusa amulangaw. Calahcah a heci han aadidi, atekak ku pa'nu, macacuis kunika mulmul nu heci, kulit han u hese'. ka cebalan nu balu han i sepatay –limaay a buladen, kasi hecian han i enem~pitu a buladan.
(kamu nu Hulam: 開花期在1-5月，大多為一年生長2次。荔枝草果實非常小，為堅果，倒卵圓形，顏色為褐色。花期4-5月，果期6～7月。）
wayway nu langaw (植物形態)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]nu tusaay a mihcaan nu lutukan a lalangawan, talakaw han makaalatu sabaw tu lima ~ siwa a bataan a congfen. akaway masa sikaku, yadah ku ciit, nikudan han adidi ku damsaya a banuh.
(kamu nu Hulam: 二年生草本，高15～90cm。莖方形，多分枝，被倒向疏柔毛。）
lamit tahekal sa sipapahtu madadecdec, idaw ku akaway, papah han satanayusa mamulmul atu sadicem sananay ku wayway, lilis nu papah idaw ku mamulmulay nangipenan, nu ayaw nu papah idaw kuni katatepikan, papah han idaw ku tatucekan a kulitan, tusa nika babelih idaw ku banuh, akaway sipapah sa masasuayaw ku papah.
(kamu nu Hulam: 根出葉叢生，有柄，葉片長圓形或披針形，邊緣有圓齒，葉面皺摺，面豐有腺點，兩面有毛；莖生葉對生。）
nika cacebalan nu balu han tusa 〜 enum ku balu, mahida u pacebaay kuni ka cebalan nu baluan atu mamulmulay anikasdicem sananay anika cebalan nu balu.
(kamu nu Hulam: 輪傘花序有2～6朵花，組成假總狀花序或圓錐花序。）
balu nu kakicuh mahida u tuki, u hekal kala kimkiman ku kulit nu tatucekan atu damsaya a banuh, mala liwasak ku bilbil, pabaw nu bilbilan i tunduhan tulu ku apuyuay madicemay nu tatangahan, sasaay a bilbilan tusa ku ngipen.
(kamu nu Hulam: 花萼鐘形，外被金黃色腺點及柔毛，分唇，上唇頂端具3短尖頭，下唇2齒。）
balu nu adiping mahida u sema ku wayway, kala kiyukiyuan ku kulit katuku i sumilaway kiyukiyuan ku kulit, tanayuhan makaala tu sepat nu pangkiw a mm, sibanuh ku hekal, mabanuhngay nu angangan han simamulmulay nu banuh, pabaw nu sasemaan satanayu'sa kuni ka mulmul, tungduhan sibuhang, sasa nu bilbil han tulu kunika pelaan, taban mapela'tu nika u ahebal maca cuis kunikasa balucu'an nu wayway.
(kamu nu Hulam: 花冠唇形，淡紫色至藍紫色，長約4.5mm，外面有毛，筒內基部有毛環，上唇長圓形；頂端有凹口，下唇3裂，中裂片寬倒心形。）
tama nu balu tusa ku ngisngis, sasapaiyuan nu kitidaan satanayusa, kitidaan nu sasapayuan han mibatad, pabaw nu kitidaan nu sasapayuan kapah kuni celakan, sasa nu kitidaan a sasapayuan caay ka kapah kuni celakan.
(kamu nu Hulam: 雄蕊2，藥隔細長，藥室分離甚遠，上端的藥室發育好，下端的藥室不發育。）
tada wayway (原形態)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]tada angangan sidamek kibetul, pasayda i sasa kuni ka patelek, yadah ku ngisngis nu lamit. masikaku ku akaway, kala abuabuan ku sanglac macacuis ku apuyuay nu damsaya a banuh.
(kamu nu Hulam:主根肥厚，向下直伸，有多數鬚根。莖方形，被灰白色倒向短柔毛。）
mibuwah (栽培)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]demiad lala', manamuh i masengetay a kitidaan maudip. anu sidamek ku lala', awma bawbaw nu malamlam tu liken a lala ku sakapahay a palumaan.
(kamu nu Hulam: 氣候土壤：喜溫暖濕潤環境。土壤以較肥沃、疏鬆的夾砂土較好。）
【paluma'】
u sapal ku sapibuwah. itini i secung a niyaduan han i siwa~pulu' a buladan a pasapal.
(kamu nu Hulam:【種植】用種子繁殖。四川地區於9-10月播種。
nitabian tu a lala', sanebaken nuheni ku 1.3m ku ahebal nisa nebakan. Sasapalan palamlamen tu lala', amisasapal. Pasapalsa, sanebaken kuni pisapal, ulaad nu langawan han tulu a bataan idaw ku tulu a congfen kunipi sabenisan, labuhan tulu ~ pitu a kong-hen, u sapala han itidan inisa nebakan amibulesak, acaay labungi.
(kamu nu Hulam:在整好的地上，開1.3m寬的畦。把種子混入土，使成種子灰。播時，按行、株距各約33cm開穴，深3-7cm，把種子灰勻撒穴里，不必蓋土。）
hican mikuwan ku cilekay (病蟲害防治)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]katalawan a cilekayan han u pitaduhay atu langdaway a cilekay.
(kamu nu Hulam: 蟲害有蟋蟀和青蟲。）
hekal nu langaw (性狀)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]wayway nu langaw tanayu han makaala tu sabaw tu lima - walu a bataan a kong-hen, yadah ku ciit. akaway han masikaku, patelek makaala tu tusa- walu a congfen, hekal kalaabuwan nu langdawan ku kulit katukuh tu cung-he-se a kulitan, nikudan han apuyu damsaya a banuh, kala putunputunan ku sanglacay nu kulitan, mabuhan i teban.
(kamu nu Hulam: 性狀全草長15-80cm，多分枝。莖方柱形，直徑2-8cm，表面灰綠色至棕褐色，被短柔毛，斷面類白色，中空。）
masasuayaw ku papah, hana hetik atu mapela' ku papah, u kapahay a papahan makubid atu makulebud, macebal satu satanayu'sa kuni ka mulmul nu wayway atu sadicem sananay , tanayu han makaala tu cacay nu pangkiwan- enem a kong-hen, lilis nu papahan idaw ku mamulmulay nu nangipenan atu mangituay nu ngipen, nikudan han kala kimkiman ku kulit nu tatucekan, masasubelih nu papah apuyuay ku banuh.
(kamu nu Hulam: 葉對生，常脫落或破碎，完整葉多皺縮或捲曲，展開後呈長橢圓形或披針形，長1.5-6cm，邊緣有圓鋸齒或鈍齒，背面有金黃色腺點，兩面均被短毛。）
papah nu akaway han tanayu sa 0.4-1.5 congfen, madadecdec ku apuyuay damsaya nu banuh. balu nu adiping hina hetik, kitidaan nu balu a kakicuh mahida u tuki, tanayu han makaala tu tulu mm, kala abuabuan langdawan ku kulit atu kala abuabuan cungse a kulit, nuayawan han idaw ku kala kimkiman nu kulit a tatucekan atu apuyuay a damsaya nu banuh, ilabuhan u cunghe'se akulitan macacuis kunika mulmul nu atekakay a pa'nu.
(kamu nu Hulam: 葉柄長0.4-1.5cm，密被短柔毛。花冠多脫落；宿存花萼鍾狀，長約3mm，灰綠色或灰棕色，前面有金黃色腺點及短柔毛，內藏棕褐色倒卵圓形的上堅果。）
hekal nu papah (葉表面)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]pabawan nu papahan a si-paw (細胞) caay kalecad ku yadahay nu waywayan, lilis han malecad, sasaan nu papahan a si-paw han adidi', lilis malikau'. u nipihanhan a buhun han ku patelek, sasaan nu papahan ku yadahay.
(kamu nu Hulam: 上表皮細胞呈不規則多邊形，壁較平直；下表皮細胞略小，壁彎曲。氣孔直軸式為主，以下表皮為多。）
pabawan atu sasaan nu papahan yadah ku caaya kaw idangay a babanuhan, u tusa – tulu a si-pawan misakaputay, tanayu'han makaala tu 116-160μm, akaway a si-paw mabewah, patelek han makaala tu 40μm, pabaway a sipaw han saadidi sa alaw masadicem, hekal hantu idaw ku masapucuay. inaiay nu sakatahekal nu angangan nu tapal han u hekal nu papahan a sipawan kibetul.
(kamu nu Hulam: 上下表皮均有多數非腺毛，由2-3細胞組成，長116-160μm，基部的細胞膨大，直徑約40μm，上部細胞縊縮變狹而漸尖，外壁有小刺狀突起。非腺毛基部附近的表皮細胞壁常增厚。）
u siwkay nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| kakuniza | 植物分類 | ()tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang (v)lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma
()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma ()yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip (v)1-2 a mihca ku uzip ()zuma |
| takalaw nu bayu' | 生長海拔高度 | |
| mauzip subal | 生長區域 | |
| nipaluma sasahicaan | 栽種功能 | yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他() |
| takalaw maka | 株高 | tusa a bataan – pitu a bataan a kong-hen 20~70cm |
| papah tanaya' | 葉長 | tulu ~pitu a kong-hen 3~7 cm |
| papah ahebal | 葉寬 | sepat a kong-hen |
| papah mapela' | 葉瓣 | |
| balu ahebal | 花徑 | |
| balu kulit | 花色 | |
| heci | 果實 | |
| paenu | 種子 |
u sanek nu nipaluma
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | sanek | 味 | 7 | dawmi | 軟 | ||
| 2 | letek | 毒 | 8 | siceka' | 刺 | ||
| 3 | cedam | 甘,甜 | 9 | dieku | 溫 | ||
| 4 | aledah | 辣,辛 | v | 10 | cuedet | 寒,涼 | v |
| 5 | atekak | 苦 | 11 | acak | 乾 | ||
| 6 | cupelak | 澀 | 12 | zuma | 其他 |
malaheci tu imelang
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| 1 | pangangay | (生)津 | 27 | kaliwates | (消)小疔 | ||
| 2 | akacay-akuti | (減)燥熱 | v | 28 | malebawa | (消)跌打腫傷 | v |
| 3 | cuedet | (減)寒冷 | 29 | akuti' | (消)燙傷 | ||
| 4 | patezep tu izang | (消)出血 | v | 30 | tunatun | (消)瘀血 | |
| 5 | paisi' | (利)排尿 | v | 31 | tibeni | (消)泡疹、痱子 | |
| 6 | taluktuk | (減)發炎 | 32 | kebing | (消)麻疹 | ||
| 7 | sulalis | (退)發燒 | 33 | sizaz | (消)濕疹 | ||
| 8 | cebu' taluktuk | (消)尿道膀胱炎 | 34 | butus | (消)水腫 | v | |
| 9 | mapudasay | (減)皮膚病 | 35 | kalad nu bau | (減)蛇咬 | ||
| 10 | atay taluktuk | (減)肝炎 | 36 | bulad adada' | (消)經痛 | ||
| 11 | adada' | (減)痛 | 37 | cadi'ci | (減)心痛 | ||
| 12 | sicedam isi | (減)糖尿病 | 38 | pasicucu | (增)乳汁 | ||
| 13 | ngidngid | (消)嘴破嘴角發炎 | 39 | bali-malalemed | (減)風濕 | ||
| 14 | teluhu | (消)濃痰 | 40 | calenged | (止)皮膚癢 | ||
| 15 | takulaw adada' | (減)喉嚨痛 | 41 | sinawal | (減)暈眩 | ||
| 16 | tuzu malebawa | (減)關節炎,風濕痛 | 42 | manah | (消)痔瘡 | ||
| 17 | mabanic | (消)腹瀉 | 43 | pucu' | (消)淋巴痛 | ||
| 18 | muta' | (調)嘔吐 | 44 | buyu' | (解)中暑 | ||
| 19 | masikata' | (調)便秘 | 45 | suaw | (止)渴 | ||
| 20 | adada' tangah | (減)頭痛 | 46 | muni' ku banges | (消)皮膚潰爛 | ||
| 21 | malihen | (怯)咳嗽 | 47 | takalaw ku izang | (減)高血壓 | ||
| 22 | makamaw | (減)感冒 | 48 | ||||
| 23 | milisawada' | (調)腸胃病，胃痛 | 49 | ||||
| 24 | walak | (解)中毒 | 50 | ||||
| 25 | maduka' | (消)破皮傷 | 51 | ||||
| 26 | puces | (消)膿包、大疔 | 52 | zuma | 其他(肝病、喉嚨腫痛、便血) | v |
pasubana i cacudadan a lacul
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| u cudad a ngangan | Salvia plebeia R. Brown |
| u sapamat a ngangan | Labiatae(唇形科) |
| u Amilika a ngangan | Salvia plebeia |
u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]| cidekay | ngangan | miungay |
| Sakizaya | calahcah | v |
| Pangcha | ||
| Tayan | ||
| Paywan | ||
| Yuwatan | ismud linkin | v |
| Sejek | ||
| Taluku | ||
| Puyuma | ||
| Rukay | ||
| Cou | cuun karingking | v |
| Kabalan | ||
| Tau/Yami | ||
| Saw | ||
| Kanakanabu | ||
| Laaluwa | ||
| Saysia |
namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]- 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
- 行政院原住民族委員會《原住民族藥用植物》2009-p196
- 《台灣原住民族藥物植物圖鑑》（行政院院原住民族委員會）
- 荔枝草：http://cht.a-hospital.com/w/%E8%8D%94%E6%9E%9D%E8%8D%89