nipaluma-tabayal

tabayal

姑婆芋(俗名：野芋、觀音蓮、山芋、海芋、天荷)

(kamu nu Hulam:姑婆芋（學名：Alocasia odora），屬於天南星科姑婆芋屬，分布於日本、臺灣、中南半島、阿薩姆邦、孟加拉國、婆羅洲。 姑婆芋在越南北部可入藥以治療感冒，名稱「雷」（Ray）

Tabayal, siey-ming (學名, mitesekay a pangangang): Alocasia odorau, mikitinnay i Tien-nang-sing a kaput nu tabayal a su (tang-nang-sing-ke-ku-pu-yi-su, 天南星科姑婆芋屬), u kalakalakan i Dipun (日本), Taywan(臺灣), i teban timulan nu Malayusaay a subal (Cung-nan-pangtaw, 中南半島), A-sa-mu-pang (阿薩姆邦), Mung-ciya-la-ku(孟加拉國), Pu-lu-cu (婆羅洲); tabayal sa, i nuamisan nu Yey-nang (越南) sapisanga’en nuheni tu sapaiyu nu masulali sa, pangangan han Liy .

duku (毒性)

nipaluma-adidiay tabayal i labu nu si-paw( 細胞) niza, idaw ku masadinumay mahida melimelitay a dinum( Cawsuan-kay-cingti(草酸鈣晶體), hu-seng-ce (後生質), niliwanan nu si-paw (細胞) a tuud.

i Dipun husen lawtung seng(日本厚生勞動省) mihapiy pakatineng amana palemang mukan sa, ya u hekal nida milecad tu kakanen a tali, tinaku: cieng-niyeng-yu (千年芋), Ta-ey-yi (大野芋), yi-tu (芋頭), nika i Dipun, Taywan atu Tung-Ya (東亞) a kanatal, idaw ku mapatelac ku nikanan madukuay a  kawaw.

(kamu nu Hulam:姑婆芋植物細胞中含有針狀針晶（草酸鈣晶體，後生質)，細胞代謝作用之產物）。日本厚生勞動省發布公告切勿誤食，因為它外觀類似於可食用的千年芋、大野芋或芋頭，但在日本、臺灣等東亞國家或地區，還是曾發生數起誤食而中毒的案例，）

anu mukan tu tabal (誤食姑婆芋)

anu caay pisunanit alaw makaen tu sidukuay a langaw nu tabal sa, wuya maciwdukay a wayway a tanungangay sa nayi tu kuwatan musakamu, adada’sipienuc’, atu adada’ ku bili’ a imilang, zayhan masasengiay ku tali tu tabayal, anu maydih kisu mukan tu tali, alaw u  tabayal ku kanen, sicacanan tu adada’ tu, mahiniay maciwdukay a kawaw, hina katengilan i cucuwa i Sing-bung.

(kamu nu Hulam:有些患者還會伴隨著流口水、口齒不清、吞嚥困難及腹痛等症狀)，特別是和「芋頭」相似的「姑婆芋」，時有所聞誤食姑婆芋的新聞事件不絕於耳。）

nu patahay atu nu tumunaway sapiaadih a nipaluma (庭園造景或室內植物)

u tabayal sa, laecus mukan, nika u talakaw nida makaala tusa a lasubu Kung-hun(公分) ku katalakaw niza, ina tabayal talakaw tanektek, bangcal ku langdaw a kulit nu papah, atu madayum mulangaw itidan i suemetay duuduu’day a kakitizaan, sisa kapah sapiaadihan, sapisahicahicaan i putah,atu sakay i lalabu nu tumunaw kina nipaluma-adidiay tabayal.

(kamu nu Hulam:姑婆芋雖不可食用，但高度可達兩米以上，高大翠綠、耐陰且容易種植，可作庭園造景或室內植物。）

cica’ nu tabayal (姑婆芋的汁液)

nika simahizaay maudipay aheciday a tuud (seng-u-cian, 生物鹼) hananay a cica’ ku tabayal, anu matebing isu ku tabayal, calenget ku matebingan, imahini sa, anu mialad tu yi-suwang (蟻酸) nu Yaw-zeng-ku(咬人狗) atu (Yaw-zeng-maw, 咬人貓), palamlamen, miselep tu  calenget sa.

(kamu nu Hulam:不過因為姑婆芋的汁液含有生物鹼，因此可用於與咬人狗和咬人貓的蟻酸進行酸鹼中和。）

hicaen pasasiked ku tabayal atu tali (如何區分「姑婆芋」與「芋頭」)

u balngbangan kapahay a demiad, u tanengay maladay tu lalabu nu luma’ tahekal midang, tayda i umaumahan milami’, nika u i hekalay a lami’  akay idaw ku duku i langaw, a maciwduk tu. azihen ku nika  ciwdukan caay kalalecad, izaw ku ahemaway, izaw ku micidekay a wayway anu maciwduk, adada’ ku takulaw, hanalhal bulesen ku laway mahicaay kiya.

(kamu nu Hulam:秋高氣爽的好天氣，適合全家出遊去郊外踏青，野外採摘的野菜，不少人會帶回家處理並食用，然而野外植物可能含有天然毒素，若不慎誤食會引起不同程度的中毒症狀(喉嚨痛、口腔麻木等症狀，。）

u tabayal atu tali u Tien-nang-sing-ke(天南星科)a kaput a nipaluma ku heni tatusa, malecad aca kuheni makay i angangan nu lamit patelek sa mulangaw tu tabakiay sumilaway a papah, atu makay sasa nu lalalala’an mulangaw tu tabakiay masaatiladay a lamit, anu caay ka sametek a miadih, utiih mulacal tuhenian, katinengan izaw amin kiya papah atu  isasaay a lamit .

(kamu nu Hulam:其實姑婆芋和芋頭都屬天南星科（Araceae）的植物，皆由根部直立生出大而綠的葉片，且具有地下膨大的塊莖，依據其外觀難以區分,但其葉及地下根存在著。）

siteked nu wayway nu tabayal (姑婆芋的特徵)

nu tabayal a wayway micidekay u Ki-ce(革質) a papah, u tela’ nu nanum caay pisiket i papah caay pikabit mala budawan.

(kamu nu Hulam:姑婆芋特徵: 包含葉片是革質的，水滴無法在葉片上形成水珠凝結。）

ya papah mahida u tieku ku udip nu papah, mahida aca u pahecek nu paya, u teban nida mahida u balucu’tu masadicem, ya sasa nu angangan ya lamit adidi’ tanayu’, mihida u takulahay ku kulit, u angangan batac a papah siduku amin, anu hidahan musalami caay kaselep ku duku .

(kamu nu Hulam:基部呈心狀箭形，其地下根細長，且偏黃色，根、莖、葉皆有毒性，一般的烹煮很難降低它的毒性。）

siteked nu wayway nu tali (芋頭特徵)

siteked nu wayway nu tali: pasupapah u Zung-ce(絨質), u lesing mitalinged i papah mikabit ku lesing mahida u telatela’ budawan, azihen ku hekalay nu papah a wayway mahida u Tung-sing(盾形) mahizaay dikecan hananay nu tailing, ya ukak nu papah caay kasametek, u sasaay nulamit idaw ku adidiay mahida u kiyu’ ay ku kulit, wuya lamit, angangan, papah siduku amin, nika anu paynien i nisalami’ cacaken malawpes ku duku sa.

(kamu nu Hulam:芋頭特徵:包含葉片是絨質的，水滴可在葉片上形成水珠凝結，葉子為全緣、盾形、葉脈不明顯，地下根具有紫色斑點，根、莖、葉皆有毒性，透過烹煮可去除毒性。）

makay lalayan a kakanen (大自然的糧食)

tabayal, u kamu nu Pay-wan-cu(排灣族) sa: makay lalayan a kakanen

(kamu nu Hulam:姑婆芋，排灣族人通稱是：「大自然的糧食」。）

i Pay-wan-cu(排灣族) sa, kanahatu cacay kaw kakanen ku tabayal ,  nika madayum maala ku tabayal, u Pay-wan-cu(排灣族) a binacadan i buyu’ sipisanga’  han tu dabek a zayliw, salalimekan tu udad, caay tu kasienaw ku uzip yu maudad.

(kamu nu Hulam:對排灣族來說，姑婆芋雖然不能食用，是排灣族人山區躲雨最方便取得撘架造臨時屋的材料，可以避免自己在山區裡受寒。）

azihen ku hekalay nu tabayal, mileca tu ya malukakananay nu Pay-wan-cu (排灣族) a cieng-niyeng-yu (千年芋), sisa anu patelac ku nipiala, milaecusay aca tu kakalukan nu malukay, sisa anu taydaay i buyu’buyu’an a binawlan pisinanu’t i.

(kamu nu Hulam:但是因為姑婆芋的長相，非常類似俗稱千年芋這種排灣族種植的食物，如果採錯了，反而破壞了族人的農作物，上山的民眾都必須要注意。）

ina qainguay (排灣族語) tabayal u cacelakan nida sa suemetay a kakitidaan, anu i mahizaay bukebukelalan madayumay mapacilal a kakitizaan, caay kaadih itiza, kanahatu izaw a maazih i bukelalan, nika caay ka kapah ku langaw nu tabayal, tu ya hekalay nida azihan mahida u cieng-niyeng-yu (千年芋) a wayway.

(kamu nu Hulam:這qainguay(姑婆芋)生長在陰涼的地方，在河床地這種容易日晒的環境，看不到它的蹤跡，即便在河床生長，也長的不茂盛(姑婆芋)外觀看起來就像baljal(千年芋)的樣子。）

nika pakaynien i papah nu kasasizuma katinengan tu caay kalecad, caay ka mulangaw tu angang ku lamit nu tabayal, caay kalecad tu nu tali.

(kamu nu Hulam:但是可以從葉子看出不一樣，還有姑婆芋的根不會生株，跟吃的芋頭不一樣。）

satabakiay a epuc (姑婆芋的另外一個功能)

pakaynien i Yuancumin ina Tabayal hananay u satabakiay a epuc sa ,  itini i sapisanga’ tu dabek, yu tayza i buyu’, zuma sa anu makalad nu Yaw-zeng-ku(咬人狗), sipakapah tu nikalataan nu Yaw-zeng-ku(咬人狗) a nikautiih nu udip.

(kamu nu Hulam:對原住民來說姑婆芋最大功能，就是用來搭建山中的臨時屋，以及治療咬人狗帶來的不適。）

u siwkay nu nipaluma

kakuniza	植物分類	()tabakiay a kilang ()adidi'ay a kilang (v)lutuk ()lutuk-balu ()masay ()zuma ()mahetik ku papah ()dauc landaway (v)zuma (v)yadah a mihca ku uzip ()cacay a mihca ku uzip ()1-2 a mihca ku uzip ()zuma
takalaw nu bayu'	生長海拔高度
mauzip subal	生長區域
nipaluma sasahicaan	栽種功能	yumah野生(v) mukan食用() sapayu'藥用(v) paazih觀賞() lidung遮蔭() zuma其他()
takalaw maka	株高	tusa a lasubu Kung-hun(公分)
papah tanaya'	葉長
papah ahebal	葉寬
papah mapela'	葉瓣
balu ahebal	花徑
balu kulit	花色
heci	果實
paenu	種子

u sanek nu nipaluma

1	sanek	味		7	dawmi	軟
2	letek	毒	v	8	siceka'	刺
3	cedam	甘,甜		9	dieku	溫
4	aledah	辣,辛		10	cuedet	寒,涼
5	atekak	苦		11	acak	乾
6	cupelak	澀		12	zuma	其他

malaheci tu imelang

1	pangangay	(生)津		27	kaliwates	(消)小疔
2	akacay-akuti	(減)燥熱		28	malebawa	(消)跌打腫傷	v
3	cuedet	(減)寒冷		29	akuti'	(消)燙傷
4	patezep tu izang	(消)出血		30	tunatun	(消)瘀血
5	paisi'	(利)排尿		31	tibeni	(消)泡疹、痱子
6	taluktuk	(減)發炎		32	kebing	(消)麻疹
7	sulalis	(退)發燒		33	sizaz	(消)濕疹
8	cebu' taluktuk	(消)尿道膀胱炎		34	butus	(消)水腫
9	mapudasay	(減)皮膚病		35	kalad nu bau	(減)蛇咬
10	atay taluktuk	(減)肝炎		36	bulad adada'	(消)經痛
11	adada'	(減)痛	v	37	cadi'ci	(減)心痛
12	sicedam isi	(減)糖尿病		38	pasicucu	(增)乳汁
13	ngidngid	(消)嘴破嘴角發炎		39	bali-malalemed	(減)風濕
14	teluhu	(消)濃痰		40	calenged	(止)皮膚癢	v
15	takulaw adada'	(減)喉嚨痛		41	sinawal	(減)暈眩
16	tuzu malebawa	(減)關節炎,風濕痛		42	manah	(消)痔瘡
17	mabanic	(消)腹瀉		43	pucu'	(消)淋巴痛
18	muta'	(調)嘔吐		44	buyu'	(解)中暑
19	masikata'	(調)便秘		45	suaw	(止)渴
20	adada' tangah	(減)頭痛		46	muni' ku banges	(消)皮膚潰爛
21	malihen	(怯)咳嗽		47	takalaw ku izang	(減)高血壓
22	makamaw	(減)感冒		48
23	milisawada'	(調)腸胃病，胃痛		49
24	walak	(解)中毒		50
25	maduka'	(消)破皮傷		51
26	puces	(消)膿包、大疔		52	zuma	其他

pasubana i cacudadan a lacul

u cudad a ngangan	Alocasia odora(Lodd.) Spach
u sapamat a ngangan	Araceae(天南星科)
u Amilika a ngangan	Yam

u zuma a cidekay a kamu, saungay misapayu' a cidekay

cidekay	ngangan	miungay
Sakizaya	tabayal
Pangcha
Tayan
Paywan
Yuwatan	bai-ial tu tai
Sejek
Taluku
Puyuma
Rukay
Cou	coon
Kabalan
Tau/Yami	rawen
Saw
Kanakanabu
Laaluwa
Saysia

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

• 《中國高等植物資料庫全庫》. 中國科學院微生物研究所. [2009-02-24].
• 行政院原住民族委員會-原住民族藥用植物2009-p130
• 維基百科：https://zh.wikipedia.org/wiki/姑婆芋_(植物)
• 彰化縣衛生局-如何區分「姑婆芋」與「芋頭」：https://www.chshb.gov.tw/node/190931351
• 原住民電視台-大自然的糧食姑婆芋 族人搭臨時屋材料：http://titv.ipcf.org.tw/news-19266
• nisulitan ni Mahi Takas aci Uwi Habay.