nipaluma-tayu

tayu

tayu, kamu nu Hulam: 薑.

asiyan “Sasibu'an a Sakizaya u kiselaay/ adiyan han, u Sakizaya kacipa'ay han” pangangan sa ku Sakizaya “ Ina nu pala”, nawhani kalamkam paci'imkuengel malahad, tudungay caay pitulas malaylay matenak ku wawawawa saan. ulasaka itiza i pisalisinan mitutuy ku mapalaway tu sipapahay a tayu' misalisin, matu tatiihay anu inayi' kuni a mitatu'aya. saka, u binacadan satu nu mita kamu sa nanu izaw kuni a hakal u tayu' ku salakat a pinaluma tuni hekal saan.

anu tuulen kuni a kamu, yadah tuni a pala ku mangaayay makaen a pinaluma, matu maemin ila ku sapiadah a iyu atu saki'icel nu pituulan a lisin. Pakaynien i lisin nu Sakizaya, tunu hekalan a sapiadah a sapaiyu, manengneng nu mita ku binacadan itini i pala mikilim tu maluiyu a pinaluma. Itiya hu awaay ku ising hananay, unini ciiyuay a pinaluma ku tadakalimelaan. Matu matulu', maliwih, patungal han ku epah sipasip han tutayu' tula kaadadaan, tangsul satu kaadada' atu maluwan tu ku kalibawa, unini lahuday sapiadah a pinaluma, anu awaawa matilid i kinanaang a cudad, pakayni pilakat a milicay makabana' tu, itiya hu itini i binawlan nu Sakizaya, mapalaylay tu makabana' u sapiadah tu adaday kunini.

“tayu'” u kaulahan nu binacadan kumaen kuni kakaenen, caay kaawa tu pisalisinan. u pisanga' i sakuhepic han a micikcik, paemud han i 'icep pacabay a mipaepa', ila ku cilah hanaca a kumaen.

Itini i iipung, Intu, tungnanya atu i ucuu, maemin pasikaen tu tayu', mapalu i iyu anca i nananumen. Itini i taywan a paluma matenes tu ku likisi, dueduen itini telang a cudad matilid, na tayni mabulaw ku Yincumin tuni Taywan izaw tu kuni pinaluma, u satu'asay tu a pinaluma' tuni a Taywan. Iekul tu tayni tu ku Hulam nai Talu yadah tu ku kasasiluma nu tayu', izaw tu ku nu 'aul tayu', nanyan tayu', kaliyalaway tayu', maemin izaw ku kangaayan katatiihan niza. u tayu' i izaw ku kaedah, mangaay sapimanmaan caay pihengel a kaenen, anu itini piliwlian caay ku tadamaanay ciniza, nika u sabangcalay a tahadauc malu sabangcalay sapacamul tu canacanan.

siwkay nu tayu

u tayu, mitesekay a nipangangan (學名): Zingiber officinale.

i cuwaay ku saayaway nalalangawan a kakitizaan nu tayu' caay katineng i, yu sibalu ku tayu' sa, u takuliyaway sumilaway a kulit atu simacungdusay bangsisay a sanek nu akaway atu lamit.

（kamu nu Hulam：學名：Zingiber officinale。原產地尚不明確，開有黃綠色花並有刺激性香味的根莖。）

ina akaway atu lamit yu baluhay henay atu niacaken aca kapah sapabangsi tu lami' sapidemec tu angelis nu buting, mala sapalamelay tu cacanan ku tayu.

（kamu nu Hulam：根莖鮮品或乾品可以作為調味品。）

u tayu etimen misengel mala sakacacay sasapaiyu nu kanpuyaku a zayliw, kapah hidaen u uciya sengelen tu nanum malauciya a nananuman.

（kamu nu Hulam：薑經過泡製作為中藥藥材之一，也可以沖泡為草本茶。）

azihen hekal nu tayu (薑的外觀)

sasapaiyuen a tayu, azihen i hekal nu tayu masapipi caay ka tatudung ku saatilad, mahida siciiday malaliwasak, u akaway nu tukung idaw ku nalamitan atu mangaduay a ciid, masatakuliyaway sisalengacay atu abuabuay salengacay a kulit, u hekal sa takelal lameneng tamelac, sitakuliyaway misaliyut a puu' , dawmi, anu mangeli' sisalang tahekal, azihen kya mangeli'ay simasa takuliyaway a kulit, masametek ku kulit nu liwliw , u sanek bangesi masaduma, taemulen sialedahay, masaatiladay masakanawlan, mangaduay ku kapahay.

（kamu nu Hulam：藥用生薑的外觀呈扁平不規則塊狀，並有枝狀分枝，各柱頂端有莖痕或芽，呈黃白色或灰白色，表面有光澤，具淺棕色環節，質脆，折斷後有汁液滲出，斷面呈淺黃色，有明顯環紋，氣味芳香獨特，入口辛辣，以塊大豐滿、質嫩者為佳。）

nilangaw a kakitizaan (產地)

tayu sa u saayaway mulangaway i Tung-nan-ya(東南亞) akutiay a kakitizaan a nipalumaan, ayda sayadahay ku nipaluma i In-tu(印度) atu Cung-ku(中國), duma sa i Si-huy(西非) atu Ciya-le-pi-hay(加勒比海) a subal, idaw ku langaw, ya makayni Cung-ku(中國大陸) a tayu, yadahay i Se-cuwan(四川), Hu-pey(湖北), Kuwang-tung(廣東) hatiza.

（kamu nu Hulam：原產於東南亞熱帶地區植物，現今產出量多為印度及中國大陸，其他如西非及加勒比海都有產，其中來自中國大陸的生薑主產於四川、湖北、廣東等地。）

u tayu saayaway malingatu mipalima i Ya-cu(亞洲), u matenesay tu a likisi, ayda i In-tu(印度), Tung-nan-ya(東南亞), Si-huy(西非) atu Ciya-le-pi(加勒比) a subal, itini macunusmacunus tu ku nipalumaan ayda.

（kamu nu Hulam：薑耕種起源於亞洲並擁有悠久歷史，目前在印度、東南亞、西非和加勒比生產也見增長。）

nalimaan paluma (園藝)

tayu namakyni i salengacay atu lupasay tu sumanahay angang nu balu mabuhat tahekal ku takuliyaway a balu, mahiniay ka bangcal salungan nu balu nida atu kapah ku nilangaw i dihekuay a demiad, sisa itini i tanengay ku caledesay a kakitidaan, hinapaluma malaaadihan sipakapah tu hekal nu liwliw nu luma', u mihmihcaan mulangaw a nipalumaan, tulu katukuh sepat a in-ce(英呎) ku talakaw, diteken ku mahiniay a in-ce(英呎) makaala 91~122 kung-feng(公分) ku talakaw.

（kamu nu Hulam：薑由白色和桃紅色的花芽開出黃色的花，由於它的美麗和對溫暖氣候的適應性，薑在亞熱帶常用於環境美化，是多年生植物，三到四英呎高。）

pasaycuwa ku silacul (生產趨向)

i In-tu(印度), ayda u sinilacul nu nipalumaan tu tayu sa, makaala tulu a bataan a pasiyntu(30%), malaliyun tu atu Cung-ku(中國) malasatabakiay palumaay tu tayu a kanatal. imahini sa malasakatusaay palumaay tu tayu a kanatal tu ku Cung-ku(中國), u sinilacul nu nipalumaan tu tayu nuheni makaala tusa a bataan tin lima pasintu(20.5%), kilul sa u In-tu-ni-siy-a(印度尼西亞) u sinilacul nu nipalumaan tu tayu makaala tu sabaw tusa tin pitu pasintu(12.7%), Ni-pul(尼泊爾)sa u sinilacul nu nipalumaan tu tayu sabaw cacay tin lima pasiyntu(11.5%) atu Nay-ci-li-ya (奈及利亞) u sinilacul nu nipalumaan tu tayu makaala tu cacay a bataan pasiyntu(10%).

（kamu nu Hulam：印度目前佔全球薑的生產量約30%，取代中國成為最大生產國，中國是第二大生產國（約20.5%），跟隨的是印度尼西亞（約12.7%），尼泊爾（約11.5%）和奈及利亞（約10%）。）

pahanhanen nu lala' (薑的休耕)

u tayu hananay, u pihacengay milawpesay tu yiyu nu sapalumaen nu lala' , u malukay idaw ku kamu hizasa: yu paluma tu tayu cacay a mihcaan sa, kanca pahanhanen ku lala' tu pituay a mihcaam, kiya malalekal mapanengil ku lala' , itawya maluma aca tu tayu ku kapahay.

（kamu nu Hulam：薑屬於會嚴重消耗土壤養分的作物，農業界甚至有土地種植一年薑後需休耕七年來恢復地力的說法。）

palulaecusay tu kilakilangan (破壞森林)

zayhan wini u In-ni(印尼), Nay-ci-li-ya (奈及利亞), Cung-ku(中國), Tay-wan(台灣) ya paluma'ay tu tayu a malukay, hanu u palulaecusay tu kilakilangan atu hanu mialaway hananay ku nipitadas mikaykung tu paluumah tu tayu, mahiniay a palumaay tu tayu a kanatal, idaw amin ku milaecusay tu kaudipan a kakawawan, tinaku pihacengay milawpesay tu yiyu nu sapalumaan a lala'.

（kamu nu Hulam：由於印尼，奈及利亞乃至中國大陸、台灣的薑農常採用破壞森林的掠奪式農業來開闢薑田，薑的種植在主要生產國家都產生了生態問題。）

kakanan (食用)

sapalamel misalami' (調味品)

u aledahay ku sanek nu lamit nu tayu, u sayadahay sapalamel misalami', cikciken atu satulitulihan anu caay sa pecicien sisalang sapalamel misalami'.

（kamu nu Hulam：薑的根味道辛辣，在許多地方的烹飪中是重要調味品，通常切片、切絲或磨成泥使用。）

i Ya-cu(亞洲) sapalamel patelah hina sapidemec tu angelis nu buting atu sapabangsis, hinapalamelen tu kenaw , suwan-taw malamlam misalami.

（kamu nu Hulam：在亞洲料理中通常用來去腥或作為香料，常和青蔥、大蒜一同使用。）

i tipanay a tademaw hinasapisanga'en tu sicedamay a kakanan, tinaku: wanengay a tayu, u piyang nu tayu, maacakay a piyang nu tayu.

（kamu nu Hulam：在西方較常製成甜食，如薑糖、薑餅、薑餅乾等。）

u tayu kapah sipalamel i cacanan a nananuman, tinaku nu tayuay a uciya, nu tayuay sipihabelut tu salang nu cucu' atu salang nu tayu a kula, nipaakutian a sumanahay a epah.

（kamu nu Hulam：薑也可以用在飲料中，例如薑母茶、薑汁撞奶、薑汁汽水、熱紅酒等等。）

lamit nu tayu (生薑)

tayu hananay sa, u baluhay a akaway lamit nu mihmihcaan mulangaway lutukkay a nipaluma a tayu, duma a ngangan tinaku: silamitay a tayu, pay-lain(百辣雲), ku-cewang-ce(勾裝指), in-ti-sing(因地辛), ying-liyang-siyaw-ce(炎涼小子), baluhay tayu, mi-ce-ciyang(蜜炙薑).

（kamu nu Hulam：生薑是多年生草本植物薑的新鮮根莖，別名有薑根、百辣雲、勾裝指、因地辛、炎涼小子、鮮生薑、蜜炙薑。）

lamit nu tayu (maacakkay a tayu), pudac (pudac nu tayu), papah (papah nu tayu), kapah namin malasapaiyu.

（kamu nu Hulam：薑的根莖（乾薑）、栓皮（薑皮）、葉（薑葉）均可入藥。）

tayu i kanpuyaku nu sapaiyu idaw ku sanek, masatedep ku mauta'ay, masatedep mikapah tu uh'uh'.

（kamu nu Hulam：生薑在中醫藥學裡具有發散、止嘔、止咳等功效。）

sapaiyu nu kanpuyaku (中藥)

u kamu nu kanpuyaku sa, tayu hananay dihemay sa

（kamu nu Hulam：中醫認為，薑性溫。）

wuya maacakay a tayu kapah sipalamlam, u hinapiyasay musatezip tuya mapiyasay, maadih ku ka kapah, tayu buliyasen , maselep.

（kamu nu Hulam：乾薑性斂，對止腹瀉療效顯著，生薑則散、降。）

sulit nu Pengcaw-kangmu(本草綱目): yuan-su yey(元素曰): maacakay a tayu... idaw ku sepatay cacukaymasen: sakacacay sa, sapiedap tu balucu'. sakatusa sa , musikul tu labu nu udip. sakatulu sa, anu cuedet. sakasepat sa, malalisan adada ku bili.

（kamu nu Hulam：《本草綱目》：「元素曰：乾薑...其用有四：通心陽，一也；去臟腑沉寒痼冷，二也；發諸經之寒氣，三也；治感寒腹痛，四也。」）

maacakkay a tayu sa nu “ina nu tayu” a nihudhudan miacak, caay pilaliw ku kapah, alihaw sa maselep ku cuedet, haymaw sa micumud ku sapaiyu, u sakapahay a sapayu sa.

（kamu nu Hulam：乾薑是薑母（母薑）乾燥所製，為能守能走 ,溫中散寒之至藥。）

anu maydih miacak tu tayu sa, ngihngihen katukuh maazih ku hekalay, silumeni' ay atu sitakuliyaway makulahay ku lalabuan saan, mahiniay u panpawaay a tayu han, mahida sa caaypilaliw ku hadamham nu alihaw, pasatedep tu idang a sapaiyu nu kanpuyaku.

（kamu nu Hulam：乾薑炒至表黑內棕黃成為炮薑，亦為守而不走、溫經止血的中藥材。）

pakayni i yiyu sa paculi tu lebawa, miasik tu sawada, miselep tu adada atu masukut, micungdus tu nikasaliyut nu idag.

（kamu nu Hulam：營養學方面可對抗發炎、清腸、減輕痙攣和抽筋，及刺激血液循環。）

atu u mahidaay sapaicelang tu udiudipan, u siadadaay atu duka mahida u sapisiwdukuay mipatay tu baykin, musikul tu atay atu bituka , sasapayu tu sawada a imelamg, nikasaliyut nu idang, pukuh, akuti', adada ku tangah, caledes ku udiudipan, caay kakapah ku enuc, hina uta'i sananal ku musabiliay, masinawal, adada ku heci nu udiudipan, maydih muta' atu muta', kapahay mapaedap.

（kamu nu Hulam：是一種強的抗氧化劑，對於疼痛和傷口是一種有效的殺菌劑，可保護肝臟和胃，對治療腸道疾病、血液循環問題、關節炎、發燒、頭痛、熱潮紅、消化不良、孕婦晨吐、動暈症、肌肉疼痛、噁心和嘔吐很有幫助。）

u sanek nu nipaluma

sanek	味	v
letek	毒
cedam	甘
aledah	辣	v
atekak	苦	v
cupelak	澀
dawmi	軟
siceka'	刺
dieku	溫	v
cuedet	寒
zuma	其他

malaheci tu imelang

pangangay	生津
akacay-akuti	燥熱
cuedet	寒冷
patezep tu izang	止血
paisi'	排尿
taluktuk	發炎	v
sulalis	發燒
cebu' taluktuk	尿道膀胱炎
mapudasay	皮膚病
atay taluktuk	肝炎
adada'	痛
sicedam isi	糖尿病
ngidngid	嘴破嘴角發炎
teluhu	濃痰
takulaw adada'	喉嚨痛
tuzu malebawa	關節炎,風濕痛
mabanic	腹瀉
muta'	嘔吐
masikata'	便秘
adada' tangah	頭痛
malihen	咳嗽
makamaw	感冒
milisawada'	腸胃病	v
walak	中毒
maduka'	破皮傷
puces	膿包、大疔	v
kaliwates	小疔	v
cay kakapah ku bituka	消化不良	v
adada' ku duka'	傷口疼痛	v
malebawa	跌打腫傷
akuti'	燙傷
tunatun	瘀血
tibeni	泡疹、痱子
kebing	麻疹
sizaz	濕疹
butus	水腫
kalad nu bau	蛇咬
bulad adada'	經痛	v
cadi'ci	心痛	v
zuma	其他	v

u sulit nu Amilika

Ginger (Zingiber officinale) is a flowering plant whose rhizome, ginger root or simply ginger, is widely used as a spice or a folk medicine.

It is a herbaceous perennial which grows annual stems about a meter tall bearing narrow green leaves and yellow flowers. Ginger is in the family Zingiberaceae, to which also belong turmeric (Curcuma longa), cardamom (Elettaria cardamomum), and galangal. Ginger originated in the tropical rainforest in Southern Asia. Although ginger no longer grows wild, it is thought to have originated on the Indian subcontinent because the ginger plants grown in India show the largest amount of genetic variation. Ginger was exported to Europe via India in the first century AD as a result of the lucrative spice trade and was used extensively by the Romans.

u sulit nu Hulam

薑（學名：Zingiber officinale），原產於東南亞熱帶地區植物，開有黃綠色花並有刺激性香味的根莖。根莖鮮品或乾品可以作為調味品。薑經過泡製作為中藥藥材之一，也可以沖泡為草本茶。薑汁亦可用來製成甜食，如薑糖、薑汁撞奶、薑母茶等。薑耕種起源於亞洲並擁有悠久歷史，目前在印度、東南亞、西非和加勒比生產也見增長。