timu

timu (飛魚)

timu (飛魚)

misilsil tu nabalucu’an (科學分類)

飛魚屬輻鰭綱頜針魚目，在動物分類學上稱為飛魚科。

timu hananay a buting caykalecad ku cekes nuheni sisa pangangan han tu u mubahelay a buting han kungangan.

salaedan(界)：動物界 Animalia (aadupen nu salaedan)

kulus(門)：脊索動物門 Chordata (kulus nu aadupen)

udip(綱)：輻鰭魚綱 Actinopteri (bu-ci nu buting a udip)

mata(目)：頜針目 Beloniformes (mata nu he-cen)

sakatusa a matu(亞目)：鶴鱵亞目 Belonoidei (sakatusa a matu nu he-cen)

samataan(科)：飛魚科 Exocoetidae (samataan nu timu) 飛魚屬輻鰭綱頜針魚目，在動物分類學上稱為飛魚科。

timu hananay a buting caykalecad ku cekes nuheni sisa pangangan han tu u mubahelay a buting han kungangan.

u buting. manamuh mukan kami uyiniyan a buting. nu mantaay a titi' yadah ku ceka'. anu macacak tu inay tu ku ceka'.

kaliyut (特徵)

體態修長，稍稍側扁，長度一般為45厘米。吻短，口小，眼大。胸鰭發達如翼，腹鰭也比較發達，尾鰭的下葉要比上葉長。由尾部迅速擺動，可達到極大的速度，然後躍出水面，張開胸鰭，可滑行百米以上的距離。

ya udip nida masatampi’ (扁) u udip sa caay ka tanaya’ , tanaya’ nida sa 4545 li-mi (厘米), u laway nida adidi’ tabaki ku mata, ya cekes nida ibaluwangay malecad tu i biliyay ku kaicelang, uyni u dikuday a unudikudan a cekes i tanaya’an ku ipabaway a cekes, u saka kalamkam a sitiba’ nu buting sa nuynian u nudukunanay a nipacuna’ sisa siduba’ ku nipingaduy, yu tahekal mabahel sa macebal ku sakubad tanaya’ ku nibahelan makaala tu malakuwud ku cacay a lasubu (百米以上) a kabatal kuni saselid.

u wayway (習性)

為暖水性上層魚類，喜歡群集洄游，以浮游生物為食。與其他頜針魚科一樣，通常生活於海面表層。繁殖期間，會集中於海面的浮藻類或任何漂浮物產卵。

u wayaway nida i nanum mikilim cinida tu halawhaway a nanum (暖水), u heni sa maluyaluy acs a mingaduy, kakaydihan nuheni mukan uydaan amin u nabaway a kakanen, malecad tu ke-cen (頜針) a buting, u nikaudip nuheni sa ipadaw tu nanum tu demidemiad anu si ti’kuk kuheni sa mikilim tu munabaway a damay amisati’kuk.

飛魚受驚時會躍出水面，胸鰭張開，並可以在空中滑翔一段時間。這種飛行行為是為了躲避鮪魚、海豚和鬼頭刀的捕食。牠們躍出水面以後，依然會像在水中擺動尾部，因此飛魚在空中會以呈「S」形在空中擺動，可飛行100多米。由於飛魚是群居性的魚類，因此通常牠們是一群躍出水面。

anu macekuk kya buting sa macebal ku kya sakubal i baluwangay mubahel tahekal nunanum, nu ni bahel nuheni i hekal sakasaan nuheni mubahel tahekal sa u miladieway tu, caay kaw kacu wey-yu (鮪魚) a cacay ku mukanay tu timu mukanen ku tunu atu padik (鬼頭刀), nukanen tu. Yu mabahel tahekal kya buting sa malecad tu amingiwangiw kya kikul, sisa malecad tu S ku kaku ipabaw a musaungay, makatukus tu 100 mi (米) ku nibahel I hekal. Yu u mubahelay a buting kuynian sisa maluyaluy tu wamin kuheni a malkaput anumubahel kuheni sa macalcad tuwamin amubahel.

sahicanan (用途)

可食。主要用於製作鹹魚、魚乾。kakanen u yadahay sa pawalian miakikan

lalanganwan (文化)

2021 yu tayda kita i Butud (蘭嶼) midang idaw ku panutekan a kakawaw a tayda i tida? (2021蘭嶼旅遊飛魚季該注意什麼？ )

本島玩膩了嗎？綠島、小琉球是不是都去過好幾次了呢？遲遲不敢挑戰路程相較前兩者遠上許多的「蘭嶼」，但又好想一探究竟是真如口耳相傳的靠近大自然、原始、和神秘的島國嗎？而離島蘭嶼旅遊有什麼該注意的呢？或是有什麼必玩、必去的景點呢？看這篇蘭嶼旅遊懶人包絕對能讓你做足行前功課、不觸犯飛魚祭禁忌！

u datemaw malenes tu i Taywan sisa maydih tahekal a midang 綠島、小琉球 ku kakaydihan tayda amidang? nizatengan sakatayda i Butud (蘭嶼)nikasa maydih kaku amidateng kaku saka tayda a midang nikasa malcaday hakiya tunukamu nu taw, u kasenengan i tida saan (神秘), ku dadateng amidang yu uycanan ku sasamisiyan a misametek (確實) mizadeng sa idaay hakya ku tadaydaan a kakaymawan a miadih. patinaku tu u makasicay a midang, a tayda I ayaw la’dus amibulibul tu palisin nu timu.

Ｑ：蘭嶼飛魚祭是什麼時候？ 

pinaay a bulad u lisin tu timu a lisin?

A:２～３月招魚祭、４～６月正式進入飛魚祭

tusaay a bulad atu tuluway a bulad pitakusan a lisin, sepatay atu enemay a bulad tatengay tu a lisin.

蘭嶼島民會在每年2、3月舉行祈求今年漁獲豐沛儀式；而4~6月開始進入飛魚季後，在白天捕捉「僅飛魚一種」的魚類，「禁捕捉其他魚類」。而旅客最在意的問題：那飛魚季期間可以下水嗎？

u niyadi’ a tademaw nu Butud (蘭嶼), pamihcaan tusaay a bulad atu tuluway a bulad milunguc kuheni tu sakayadah nu timu nika sepatay a bulad katukuh izaw ku enemay abulad malingatu amisalil tu timu, unipanutekan nu niyadu’ sa u tumu a cacay ku sasalilan, u duma a buting palisin muala uynian ku tatengilen nu labang amisawantan (問題), itiya I pibutingan a bulad sa kapahaw tananum kami u midangan a tademaw?

飛魚對達悟族的sakangaay意義：海洋文化及傳說蘭嶼會有飛魚祭，其實來自一個神秘的古老傳說：

naida ku kamu nu sumamaday u timu atu itidaay a tademaw sakamu sa namakayda I sumamaday a kasenengan a kamu, anumisalami’ laedus palamelen hicahica a buting sa ku kamu anu palamel musalami’ sa idaw ku imelangay nu tademaw,

原本會將所有魚類、海鮮（包括飛魚）一起烹煮的達悟族人，卻有許多族人因為吃了飛魚而生病，於是有隻黑翅飛魚託夢告訴老人：煮飛魚時應該要用另外的鍋子，不該和其他魚類、海鮮共同煮，並告訴老人飛魚的種類、捕撈季節、禁忌、捕捉儀式及食用方法，傳承到現在蘭嶼飛魚祭會有的禁忌、招魚祭、終食祭。

na ida ku iumeni’ay a sakubat niya timu pasepiyan pasubana tiya babalaki anu musalami’ kamu satekezen ku nabi’ amana palamel tu hicahica a buting, pasubana’ apasubana’ aca tu babalaki yadah ku mahicahocaay a timu, yu pasalilan tu timu sa idaw ku pilisin, idawaca ku kamu tu ahican kunikan, u dutus nu Butud (蘭嶼) ayda pibutingan pisalilan tu timu a lisin, tusa ku panutekan a lisin, sakacacay sa pitakusan alisin sakatusa sa pahedekan a lisin.

tabaliay a timu idaw ku lisin, pisamisii amana ka petelac (錯誤), amana pihantay(日語). (大飛魚祭禁忌，小心觸犯：)

(一)la’dus ami tiyun tu balunga nuheni. (不能踩踏拼板舟船艙)

(二)la’dus amitiyun tu salil nuheni. (不能觸摸漁夫漁具)

(三)la’dus micapi tu papacukan atu papawaliyan a kakitidaan. (不能進入家戶飛魚作業區及曬魚區)

(四)la’dus amababalakas I nu sasaan nu niyadu’ a minatu. (不能在部落下方的招魚港嬉鬧)

(五)la’dus misakamu tu la’dusay a kamu. (不能罵髒話)

(六)la’dus mibakah tu ba’tu. (不能向海裡丟石頭)

最北端的長濱鄉，靠海補魚的阿美族人每年的5月份都要辦海祭，這次特別端出達悟族神話傳說裡的飛魚當主角，不過不是要搶達悟族飛魚祭的風采，只是用來宣傳觀光。 長濱鄉長陳德成：飛魚統稱為海祭，叫Sacepo，才是我們的那個名稱，活動的主要名稱就是Sacepo這樣子。

makaamis a nuyadu’ Ciwkangan, u mibutingay ku sakaudip nu Amis, tumihmihcaan limaay sa a bulad misalisin tu nu bayu a lisin, yada sa izaw ku tengil tu bali namaka Tau(達悟族) nu di’tu a kamu palatadamanay (當著主角) han ku timu, nikasa caay kawmami alaw tu lisin nu Tau(達悟族), u sapakatineng a cacay tu midangay a labang, yu Ciwkangan a tapang ci Cen-de-ceng(陳德成) a kamu, tu lisin hananay u tatengaay sa u “Sacepo”han,  yu malikuda ku minawlan sa uyniyan ku kamu u“Sacepo”hananay.

飛魚每年４到６月都會來到台灣東部海域迴游，不只是蘭嶼達悟族人捕捉得到，東海岸的阿美族人到海上也會捕到飛魚，只是阿美族的文化裡，並沒有將飛魚納入文化意像，只把飛魚視為一種食物。長濱鄉鄉民代表會主席高原德：阿美族有辦一次的一個海祭，而不是飛魚祭的祭，而是海祭，也就是讓整個社區部落的整個的我們的族人，全部都到海邊來去吃魚。 沒有達悟族的飛魚文化，但長濱鄉的阿美族人，希望用這些飛魚做成的美食，吸引更多人，帶動當地的觀光發展。

u timu tu mihmihcaan sepatay a bulad makatukuh enemay a bulad, tayni i Taywan makatimul a mingaduy, caay kaw Butud a Tau a tademaw (蘭嶼達悟族人) acacay ku makalalaay u makatimul a amis idatukumakalalaay nikasa I tini I bungka nu Amis, inayay ku balucu’ tu timu hananay a lalangwan, palacacanen han nuheni ku timu. Ciwkangan patademaway a tapang ci Kau-de-yuan nami salising tu kinacacayay nikasa caay kaw timu ku salisinan nuheni u bayu a lisin, yu malcapu amin ku niyadu’ taydamin i dadisapan a mukan tu buting, nikasa nai’ kunu Butud a Tau a tademaw (蘭嶼達悟族人) a timu a lalangawan. Nika u Ciwkangan a tapang ci a Amis a tademaw palasa tatamanay a kakanen ku timu, maydih amin tenteng tu katuuday a midangay, amin buwah tu aidangan.

每年5月間是飛魚飛來的起點，飛魚隨著dihen黑潮洋流來到東海岸，不僅在地的阿美族、噶瑪蘭族的海祭，捕撈飛魚來祭祀海神，祈求豐收，甚至還會吸引宜蘭、台東甚至南部的大型漁船來東部捕撈，甚至利用飛魚產卵的習性，誘使飛魚在草蓆產卵，導致飛魚收穫量減少，甚至「海祭捉不到飛魚」情形。

tu mihmihcaan linaay abulad malingatu tu ku satimulan a Amis amisalisin tu bayu, itiya sa u kalesukan nu timu a buting, timu a buting mikilul tu dihen tayda i katimul nu bayu, caay kawAmis a cacay idaw ku Kanalan a lisin tub ayu, yu misalil tu timu kuhenisa itawya a misalisin tu a Di’tu nu bayu, sakasaan nuheni sa maydih a yadah ku nisalilan tu timu, alahican sa (吸引)mikihatiya t uku Yilan, Pusung idaca kunu saetip a tabakiay a balunga tayni mikihatiya a misalil tu timu, alahican masabana’ nuheni ku sasiti’kuk a timu maemin tunuheni maala sisa inayi’ tu ku sasiti’kuk a timu manay inai’ t uku sasalilan.

飛魚是阿美族、噶瑪蘭族海祭一定要用的魚，本地漁民主要使用舢舨、漁筏撈捕飛魚，捕獲量不大，因為不敵外地大型漁船，導致漁業資源枯竭，為了確保原住民有飛魚可抓，要求縣府訂出相關的飛魚禁漁措施。

u timu sa u lalungucen nu Amis atu Kamalan amisalisin tu bayu, yu itiyaay a sapibuting a balunga u depay amin ku sapibuting nu heni a balunga, hanca caay tu pikiyadah tu tabakiay a balunga amibutingan, ayda sa nai’ tu waca ku sasalilan nu mibutingay maydih a yadah ku buting a tayni i ayaw a mihcaan limaay a bulad pangiha’an nida ku kisibu, maydih a min tu sapibuting atu ladis mibuting sananay a nipanutekan.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan (外部連結)

[1]中文維基- https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A3%9E%E9%B1%BC

[2]【攻略】2021蘭嶼旅遊飛魚季該注意什麼？潛水、禁忌、拼板舟行程一次收！ -https://travel.line.me/article/1805

[3]長濱阿美族辦海祭 飛魚當主角-https://news.pts.org.tw/article/84792

[4]漁源枯竭致阿美族海祭抓不到飛魚！ 議員要求研擬禁魚令-https://news.ltn.com.tw/news/life/breakingnews/3195814