timu

makayzaay i Wikipitiya
timu (飛魚)

timu (飛魚)

misilsil tu nabalucu’an (科學分類)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

飛魚屬輻鰭綱頜針魚目,在動物分類學上稱為飛魚科。

timu hananay a buting caykalecad ku cekes nuheni sisa pangangan han tu u mubahelay a buting han kungangan.

salaedan(界):動物界 Animalia (aadupen nu salaedan)

kulus(門):脊索動物門 Chordata (kulus nu aadupen)

udip(綱):輻鰭魚綱 Actinopteri (bu-ci nu buting a udip)

mata(目):頜針目 Beloniformes (mata nu he-cen)

sakatusa a matu(亞目):鶴鱵亞目 Belonoidei (sakatusa a matu nu he-cen)

samataan(科):飛魚科 Exocoetidae (samataan nu timu) 飛魚屬輻鰭綱頜針魚目,在動物分類學上稱為飛魚科。

timu hananay a buting caykalecad ku cekes nuheni sisa pangangan han tu u mubahelay a buting han kungangan.

u buting. manamuh mukan kami uyiniyan a buting. nu mantaay a titi' yadah ku ceka'. anu macacak tu inay tu ku ceka'.

kaliyut (特徵)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

體態修長,稍稍側扁,長度一般為45厘米。吻短,口小,眼大。胸鰭發達如翼,腹鰭也比較發達,尾鰭的下葉要比上葉長。由尾部迅速擺動,可達到極大的速度,然後躍出水面,張開胸鰭,可滑行百米以上的距離。

ya udip nida masatampi’ (扁) u udip sa caay ka tanaya’ , tanaya’ nida sa 4545 li-mi (厘米), u laway nida adidi’ tabaki ku mata, ya cekes nida ibaluwangay malecad tu i biliyay ku kaicelang, uyni u dikuday a unudikudan a cekes i tanaya’an ku ipabaway a cekes, u saka kalamkam a sitiba’ nu buting sa nuynian u nudukunanay a nipacuna’ sisa siduba’ ku nipingaduy, yu tahekal mabahel sa macebal ku sakubad tanaya’ ku nibahelan makaala tu malakuwud ku cacay a lasubu (百米以上) a kabatal kuni saselid.

u wayway (習性)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

為暖水性上層魚類,喜歡群集洄游,以浮游生物為食。與其他頜針魚科一樣,通常生活於海面表層。繁殖期間,會集中於海面的浮藻類或任何漂浮物產卵。

u wayaway nida i nanum mikilim cinida tu halawhaway a nanum (暖水), u heni sa maluyaluy acs a mingaduy, kakaydihan nuheni mukan uydaan amin u nabaway a kakanen, malecad tu ke-cen (頜針) a buting, u nikaudip nuheni sa ipadaw tu nanum tu demidemiad anu si ti’kuk kuheni sa mikilim tu munabaway a damay amisati’kuk.

飛魚受驚時會躍出水面,胸鰭張開,並可以在空中滑翔一段時間。這種飛行行為是為了躲避鮪魚、海豚和鬼頭刀的捕食。牠們躍出水面以後,依然會像在水中擺動尾部,因此飛魚在空中會以呈「S」形在空中擺動,可飛行100多米。由於飛魚是群居性的魚類,因此通常牠們是一群躍出水面。

anu macekuk kya buting sa macebal ku kya sakubal i baluwangay mubahel tahekal nunanum, nu ni bahel nuheni i hekal sakasaan nuheni mubahel tahekal sa u miladieway tu, caay kaw kacu wey-yu (鮪魚) a cacay ku mukanay tu timu mukanen ku tunu atu padik (鬼頭刀), nukanen tu. Yu mabahel tahekal kya buting sa malecad tu amingiwangiw kya kikul, sisa malecad tu S ku kaku ipabaw a musaungay, makatukus tu 100 mi (米) ku nibahel I hekal. Yu u mubahelay a buting kuynian sisa maluyaluy tu wamin kuheni a malkaput anumubahel kuheni sa macalcad tuwamin amubahel.

sahicanan (用途)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

可食。主要用於製作鹹魚、魚乾。kakanen u yadahay sa pawalian miakikan

lalanganwan (文化)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

2021 yu tayda kita i Butud (蘭嶼) midang idaw ku panutekan a kakawaw a tayda i tida? (2021蘭嶼旅遊飛魚季該注意什麼? )[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

本島玩膩了嗎?綠島、小琉球是不是都去過好幾次了呢?遲遲不敢挑戰路程相較前兩者遠上許多的「蘭嶼」,但又好想一探究竟是真如口耳相傳的靠近大自然、原始、和神秘的島國嗎?而離島蘭嶼旅遊有什麼該注意的呢?或是有什麼必玩、必去的景點呢?看這篇蘭嶼旅遊懶人包絕對能讓你做足行前功課、不觸犯飛魚祭禁忌!

u datemaw malenes tu i Taywan sisa maydih tahekal a midang 綠島、小琉球 ku kakaydihan tayda amidang? nizatengan sakatayda i Butud (蘭嶼)nikasa maydih kaku amidateng kaku saka tayda a midang nikasa malcaday hakiya tunukamu nu taw, u kasenengan i tida saan (神秘), ku dadateng amidang yu uycanan ku sasamisiyan a misametek (確實) mizadeng sa idaay hakya ku tadaydaan a kakaymawan a miadih. patinaku tu u makasicay a midang, a tayda I ayaw la’dus amibulibul tu palisin nu timu.

Q:蘭嶼飛魚祭是什麼時候? [mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

pinaay a bulad u lisin tu timu a lisin?

A:2~3月招魚祭、4~6月正式進入飛魚祭[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

tusaay a bulad atu tuluway a bulad pitakusan a lisin, sepatay atu enemay a bulad tatengay tu a lisin.

蘭嶼島民會在每年2、3月舉行祈求今年漁獲豐沛儀式;而4~6月開始進入飛魚季後,在白天捕捉「僅飛魚一種」的魚類,「禁捕捉其他魚類」。而旅客最在意的問題:那飛魚季期間可以下水嗎?

u niyadi’ a tademaw nu Butud (蘭嶼), pamihcaan tusaay a bulad atu tuluway a bulad milunguc kuheni tu sakayadah nu timu nika sepatay a bulad katukuh izaw ku enemay abulad malingatu amisalil tu timu, unipanutekan nu niyadu’ sa u tumu a cacay ku sasalilan, u duma a buting palisin muala uynian ku tatengilen nu labang amisawantan (問題), itiya I pibutingan a bulad sa kapahaw tananum kami u midangan a tademaw?

飛魚對達悟族的sakangaay意義:海洋文化及傳說蘭嶼會有飛魚祭,其實來自一個神秘的古老傳說:

naida ku kamu nu sumamaday u timu atu itidaay a tademaw sakamu sa namakayda I sumamaday a kasenengan a kamu, anumisalami’ laedus palamelen hicahica a buting sa ku kamu anu palamel musalami’ sa idaw ku imelangay nu tademaw,

原本會將所有魚類、海鮮(包括飛魚)一起烹煮的達悟族人,卻有許多族人因為吃了飛魚而生病,於是有隻黑翅飛魚託夢告訴老人:煮飛魚時應該要用另外的鍋子,不該和其他魚類、海鮮共同煮,並告訴老人飛魚的種類、捕撈季節、禁忌、捕捉儀式及食用方法,傳承到現在蘭嶼飛魚祭會有的禁忌、招魚祭、終食祭。

na ida ku iumeni’ay a sakubat niya timu pasepiyan pasubana tiya babalaki anu musalami’ kamu satekezen ku nabi’ amana palamel tu hicahica a buting, pasubana’ apasubana’ aca tu babalaki yadah ku mahicahocaay a timu, yu pasalilan tu timu sa idaw ku pilisin, idawaca ku kamu tu ahican kunikan, u dutus nu Butud (蘭嶼) ayda pibutingan pisalilan tu timu a lisin, tusa ku panutekan a lisin, sakacacay sa pitakusan alisin sakatusa sa pahedekan a lisin.

tabaliay a timu idaw ku lisin, pisamisii amana ka petelac (錯誤), amana pihantay(日語). (大飛魚祭禁忌,小心觸犯:)

(一)la’dus ami tiyun tu balunga nuheni. (不能踩踏拼板舟船艙)

(二)la’dus amitiyun tu salil nuheni. (不能觸摸漁夫漁具)

(三)la’dus micapi tu papacukan atu papawaliyan a kakitidaan. (不能進入家戶飛魚作業區及曬魚區)

(四)la’dus amababalakas I nu sasaan nu niyadu’ a minatu. (不能在部落下方的招魚港嬉鬧)

(五)la’dus misakamu tu la’dusay a kamu. (不能罵髒話)

(六)la’dus mibakah tu ba’tu. (不能向海裡丟石頭)

最北端的長濱鄉,靠海補魚的阿美族人每年的5月份都要辦海祭,這次特別端出達悟族神話傳說裡的飛魚當主角,不過不是要搶達悟族飛魚祭的風采,只是用來宣傳觀光。 長濱鄉長陳德成:飛魚統稱為海祭,叫Sacepo,才是我們的那個名稱,活動的主要名稱就是Sacepo這樣子。

makaamis a nuyadu’ Ciwkangan, u mibutingay ku sakaudip nu Amis, tumihmihcaan limaay sa a bulad misalisin tu nu bayu a lisin, yada sa izaw ku tengil tu bali namaka Tau(達悟族) nu di’tu a kamu palatadamanay (當著主角) han ku timu, nikasa caay kawmami alaw tu lisin nu Tau(達悟族), u sapakatineng a cacay tu midangay a labang, yu Ciwkangan a tapang ci Cen-de-ceng(陳德成) a kamu, tu lisin hananay u tatengaay sa u “Sacepo”han,  yu malikuda ku minawlan sa uyniyan ku kamu u“Sacepo”hananay.

飛魚每年4到6月都會來到台灣東部海域迴游,不只是蘭嶼達悟族人捕捉得到,東海岸的阿美族人到海上也會捕到飛魚,只是阿美族的文化裡,並沒有將飛魚納入文化意像,只把飛魚視為一種食物。長濱鄉鄉民代表會主席高原德:阿美族有辦一次的一個海祭,而不是飛魚祭的祭,而是海祭,也就是讓整個社區部落的整個的我們的族人,全部都到海邊來去吃魚。 沒有達悟族的飛魚文化,但長濱鄉的阿美族人,希望用這些飛魚做成的美食,吸引更多人,帶動當地的觀光發展。

u timu tu mihmihcaan sepatay a bulad makatukuh enemay a bulad, tayni i Taywan makatimul a mingaduy, caay kaw Butud a Tau a tademaw (蘭嶼達悟族人) acacay ku makalalaay u makatimul a amis idatukumakalalaay nikasa I tini I bungka nu Amis, inayay ku balucu’ tu timu hananay a lalangwan, palacacanen han nuheni ku timu. Ciwkangan patademaway a tapang ci Kau-de-yuan nami salising tu kinacacayay nikasa caay kaw timu ku salisinan nuheni u bayu a lisin, yu malcapu amin ku niyadu’ taydamin i dadisapan a mukan tu buting, nikasa nai’ kunu Butud a Tau a tademaw (蘭嶼達悟族人) a timu a lalangawan. Nika u Ciwkangan a tapang ci a Amis a tademaw palasa tatamanay a kakanen ku timu, maydih amin tenteng tu katuuday a midangay, amin buwah tu aidangan.

每年5月間是飛魚飛來的起點,飛魚隨著dihen黑潮洋流來到東海岸,不僅在地的阿美族、噶瑪蘭族的海祭,捕撈飛魚來祭祀海神,祈求豐收,甚至還會吸引宜蘭、台東甚至南部的大型漁船來東部捕撈,甚至利用飛魚產卵的習性,誘使飛魚在草蓆產卵,導致飛魚收穫量減少,甚至「海祭捉不到飛魚」情形。

tu mihmihcaan linaay abulad malingatu tu ku satimulan a Amis amisalisin tu bayu, itiya sa u kalesukan nu timu a buting, timu a buting mikilul tu dihen tayda i katimul nu bayu, caay kawAmis a cacay idaw ku Kanalan a lisin tub ayu, yu misalil tu timu kuhenisa itawya a misalisin tu a Di’tu nu bayu, sakasaan nuheni sa maydih a yadah ku nisalilan tu timu, alahican sa (吸引)mikihatiya t uku Yilan, Pusung idaca kunu saetip a tabakiay a balunga tayni mikihatiya a misalil tu timu, alahican masabana’ nuheni ku sasiti’kuk a timu maemin tunuheni maala sisa inayi’ tu ku sasiti’kuk a timu manay inai’ t uku sasalilan.

飛魚是阿美族、噶瑪蘭族海祭一定要用的魚,本地漁民主要使用舢舨、漁筏撈捕飛魚,捕獲量不大,因為不敵外地大型漁船,導致漁業資源枯竭,為了確保原住民有飛魚可抓,要求縣府訂出相關的飛魚禁漁措施。

u timu sa u lalungucen nu Amis atu Kamalan amisalisin tu bayu, yu itiyaay a sapibuting a balunga u depay amin ku sapibuting nu heni a balunga, hanca caay tu pikiyadah tu tabakiay a balunga amibutingan, ayda sa nai’ tu waca ku sasalilan nu mibutingay maydih a yadah ku buting a tayni i ayaw a mihcaan limaay a bulad pangiha’an nida ku kisibu, maydih a min tu sapibuting atu ladis mibuting sananay a nipanutekan.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan (外部連結)[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]

[1]中文維基- https://zh.wikipedia.org/wiki/%E9%A3%9E%E9%B1%BC

[2]【攻略】2021蘭嶼旅遊飛魚季該注意什麼?潛水、禁忌、拼板舟行程一次收! -https://travel.line.me/article/1805

[3]長濱阿美族辦海祭 飛魚當主角-https://news.pts.org.tw/article/84792

[4]漁源枯竭致阿美族海祭抓不到飛魚! 議員要求研擬禁魚令-https://news.ltn.com.tw/news/life/breakingnews/3195814