Cin-men sakuwan
Cin-men a sakuwan nu Cung-huwa-min-kow Bu-cyen sakuwan a kuwan, tini i Syamin-wan-cyu-lung-cyang a sacumud u Cin-men subal, Lye subal. Ta-tan, Al-tan hatini 12 a subal a nikasaupu, a mikutay mikuwan tu Pu-tyen a kuwan tungus nu U-ciw, labu nu sakuwan iza ku tulu a tukay 3 ku niyazu’, zuma a kuwan mikuwan atu satabakiay a tukuy u Cin-cen a niyazi’. i Cung-hwa min-kow a hulican, tungus nu Taywan a kakitizaan.
金門縣是中華民國福建省的縣，位於廈門灣九龍江口，由金門本島、烈嶼、大膽、二膽等12個島嶼組成，並代管原莆田縣屬烏坵；縣內轄有3鎮、3鄉，其中縣治及最大城市為金城鎮。在中華民國法律中，屬於台灣地區。
ayaw nu yen-caw 元朝以前
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Cin-men sumamaxd a kamu “U-cow” han, Layal zku pilungad malingatu i Cin ziday, Cung-yen ku katuuday, milaliway nu nanmi katukuh i U-coway izaw ku Su, Cen, U, Cay, Li, Yen enem a nganganan, Cin-men a tademaw, tatenga’ namakayni malingatu.
金門古曰「浯洲」，漢人開發始於晉代，時中原多故，難民逃至浯洲者有蘇、陳、吳、蔡、呂、顏六姓，金門有民，實自此始。
Cung-hwa- min-kow 中華民國時期
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kahulaman yen a mihcaan “1912 a m ihcaan 4 a bulad 18 a dem iad, Sya-men cenbu milihiza tu sakaput a situngus pazayza Bu-cyen tu-tu-bu misalunguc a pasulil, Sya-men atu Cin-men mapulung maka Tung-an kuwan misateked tu “s-min kuwan” saca uyni a mihca 9 a bulad 18 a demiad s-min kuwan muliyaw macakat tu “s-min-bu” katukuh kahulaman 2 a mihcaan “1913 a mihcaan “ 3 a bulad 30 a demiad alesen aca ku vcebu misumad panukas “s-min kuwan”.
民國元年（1912年）4月18日，廈門軍政府參事會派代表向福建都督府請願獲准，廈門與金門一同從同安縣獨立為「思明縣」，且該年9月18日思明縣再升格為「思明府」，直到民國2年（1913年）3月30日又廢府改回「思明縣」。
mikaliang tu kalalais 抗日戰爭
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kahulaman 26 a mihcaan “1937 a mihcaan mikaliang tu kalalaisan hitay nu Lipun mihaka tu Sya-men malalais, milais tu Cin-men. 1937 a mihca 9 a bulad 3 a demkad, Lipun nu kaygung malingatu hikuki atu bakudang tu Sya-men.
民國二十六年（1937年），抗日戰爭時期日軍發動廈門戰役，攻打金門。1937年9月3日，日本海空軍開始對廈門展開空襲及炮擊。
talaayaway kawaw nu hitay a ziday 軍事前線時代
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kahulaman 34 a mih “1945 a mihcaan “sakatusa nu tabakiay kalalais nu kitakit pahezek zikuz, Cong-hwa-min-kow miala tu Cin-men, patizeng tu tusa tukay sepat ninazu’, kahulaman 35 a mihcaan “1943 a mihcaan pasumaden tu tusa tukuy tusa niyazu’. kahulaman tu 37 a mihcaan “1948 a mihcaan” 12 a bulad 10 a demiad, Cung-tung Cyang-cong-cen pasakamu mitulun tu sakedec tu hamin a kanatal, Cin-men a kawan u kakedecan a kitizaan.
民國三十四年（1945年）第二次世界大戰結束後，中華民國收復金門，設二鎮四鄉；民國35年（1946年）變更為二鎮二鄉。民國37年（1948年）12月10日，總統蔣中正發布全國戒嚴令，金門縣納入戒嚴警戒地域。
ayza a ziday 當代
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]kilul tu tu tusa a kanatal kapah ku ni kacayacayat, cunus tu kasa kitakit tu niedap mihulak tu aedes nu Cn-men, kahulaman 81 a mihcaan “1992 a mihcaan” 11 a bulad 7 a de miad, kow-bang-pu musakamu Cin-men a kuwan mihulak panunul tu sapikaedes, tatenga’ pahezek katukuh tu 43 a mihcaan tu katenes nu kaedes.
隨著兩岸關係趨向和緩，加上各界力促金馬解嚴，民國81年（1992年）11月7日，國防部宣布金門縣解除臨時戒嚴，正式結束長達四十三年之久的戒嚴。
Kahulaman 84 a mihcaan “1995 a mihcaan 10 a bulad 18 a demiad, patizeng tu “Cin-men kanatal aidangan”, nu Coeng hwa min-kow sakaenem nu kanatal aidangan, nu saayaway kakitizaan nu Cin-mena kanatal aidangan, u saayaway anidiput tu likisi a lalangawan anilacul, angangan pikining tu kalalaisan, u sitahakay a sakasilaculan nu kanatal aidangan.
民國84年（1995年）10月18日，成立「金門國家公園」，是中華民國第六座國家公園，是首座位於金馬地區的國家公園，也是首座以維護歷史文化資產、戰役紀念為主，並兼具自然資源的國家公園。
Kahulaman tu 85 a mihcaan “1996 a mihcaan” 1 a bulad 15 a demiad, Bu-cyen a kuwan cenbu malimad i Cin-men a kuwan pikawawan, nika kuwan a cenbu mahiza tu misakapah misulit. Kahulaman 90 a mihcaan “2001 a mihcaan” “2001 a mihcaan” 2 a bulad 3 a demkiad, malingatu pabalunga ku Cin-men Sya-min, malingatu “syaw-san-tung”.
民國85年（1996年）1月15日，福建省政府遷回金門縣辦公，但省政府維持原精簡編制。]民國90年（2001年）2月3日，啟動金門至廈門航海線，開始「小三通」。
tahk nu mauzipay 自然生態
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Cin-men u bayu a subal, tungus adidi’ay a subal nu mauzipay. zayhan matabal malungad ku Cin-men, saca kinapinapina ku nikalalais, tabakiay nu umahay a aadupan sakasilacul caay kayadah, angangan a lamangan u sumilaway a kung-cye ku angangan, u kalihanawan tu a malawpes u kasatiman anu micucuay aadupan nu Ow-ya suy-ta atu u sumamaday mauzipay ba’tu “hu” atu win-cang buting” u kasatimad.
金門為海島，屬小型島嶼的生態體系。因金門開發得早，且經多次戰爭，大型野生動物資源較少，主要物種以藍孔雀為大宗，亦有瀕臨絕種之保育類哺乳動物－歐亞水獺及屬古老的活化石「鱟」及「文昌魚」，十分珍貴。
Cin-men u kalimadan katayzaan nu talastas a ayam, nu sayadahan ayam a lamangan, paymihcaan tu balangbangan tu kasienawan sabeleng sa ku talastas a ayam tayni tu kasienawan, masacidekay aazihan, Cin-men a kuwan hina maazih ku papidangay tu ayam tungusa u tay-sen, uyni a ayam patin han Cin-men buyu’y ayam sye-huy huy ayam atu Cin-men piidangan a basu nu balemeday a tuud. 2013 a mihcaan malingatu, Sya-min Taten subalan micunus misanga’ tut ukus, milakuit miubi tu liken nu bayu, Cin-men tukusa kanatal a lala’ malawpes tu, sumamaday a nazipaan, bukubu anisanga’an mapeci’ tu, dadipasan pihaceng matatiku ku kaeluc.
金門是候鳥遷徙的中繼站，故鳥種最為多樣，每年秋冬大批候鳥到此渡冬，形成特殊的景觀；金門縣常見的留鳥則以戴勝作為代表，該鳥被訂為金門縣野鳥協會會鳥與金門觀光公車吉祥物。2013年起，廈門大嶝島與小嶝島間填海造陸，越界盜採海砂，導致金門沿岸國土流失，古蹟、碉堡設施損毀，海岸線侵蝕倒退情況嚴重。
uyza u kahenulan ku kawaw nu hitay, subal makedecay tu a palahad. Katukuh 2003 a hucaan Cin-men kya patayni tu Cong-kow-ta-lu Bu-cyen papiidang tu labang. ayza, ciniza sa nu Taywan pihibangan tu pilipayan katayzaan nu miliwkuay a labang, tu masatezep ku niyazu’, malimanay nipatizang atu likelikenan nu bayu a singangan.
由於它的軍事重要性，島上的發展是極其有限的。直到2003年，金門才向來自中國大陸福建的遊客開放。現在，它是台灣人周末旅遊的熱門目的地，以其安靜的村莊、舊式建築和海灘而聞名。
Cong-kow-ta-lu atu Taywan nu miliwkuay a sakaput caay kayadah ku nipalawpes tu demiad taneng tu maliwku kuyni a subal, namahiza i pabalunga atu pahukukian misaliyut, mala u Cong-kow-ta-lu atu Taywan alaed nu teban akatayzaan. Cin-men hamina a kakitizaan masa Cin-men kanatal aidangan, bahal sapaayaw tu kawaw nu hitay atu patizeng, likisi muenengay a tademaw atu hekal aazihan.
中國大陸和台灣的旅遊團也不需花太多時間就能遊覽該島，同時在輪渡和機場之間中轉，作為中國大陸和台灣之間的中間站。金門大部分地區形成金門國家公園，突出軍事防禦和建築，歷史民居和自然風景。
2014 a hihcaan Cin-men atu Cong-kow-ta-lu a Bu-cyen kuwanan a basu u sakayadahay a niculu’ tu tadenaw, pakala tu 150 emang ku tademaw. makay 2015 a mihca 1 a bulad 1 a demiad malingatu, Cong-kow-ta-lu tayzaay I Cin-men Pung-bu, Ma-cu subal nu miliwkuay caay tu paliayaw misang’a tu sakatahkal a minkiw. mabedlih, kapah katukuh itiza misinsi kuheni, palawpes tu kalisiw 600.
2014年，金門和中國大陸之福建省之間的客運量達到最高峰，大約150萬人次。自2015年1月1日起，中國大陸遊客到金門、澎湖、馬祖島旅遊不再需要提前辦理出入境許可證。相反，他們可以在到達後申請，費用為新台幣600元。
katukuh 2016 a mihcaan, tusa ku sasanga’an siyamu palaayaw micuduh palahad tu miliwkuay. pasu cacay cayaynay panganganenay u-sin-ci pihibangan ciw-tyen, uyni a ciw-tyen nu Sya-men hang-ti-can milungaday nu misiwbayay, Sya-men-hwa-ten sakaput cung-cay ci U-yu-hwa ku mikitinay, uyni Cong-kow-ta-lu a kusi saayaway kapah amikanum tu ciw-tyen nu Taywan.
到2016年，兩個基礎設施項目預計將促進旅遊業發展。其中包括一個尚未命名的五星級度假酒店，該酒店由廈門房地產開發商、廈門華天集團總裁吳友華牽頭，這是中國大陸企業首次獲准投資台灣酒店業。
sakakawawan 工業
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Cin-men unipisanga’ tu kaw-lyang asingangan, kaw-lyang a epah calap tu Taywan patiyamay a kulisiw iza ku 75%, u saicelangay a kyesaya cukel nu Cin-men, kalukan, mibutingay a kawaw atu pakutinay a kawaw hatini ku nu laylay a salacul amadiput tu atu masakapah. Cin-men iza kukapahay a pibutinga nu hekal, zayhan u tahakay cayay kapauning nu malikutay a bayu.
金門以生產高粱酒而聞名，高粱酒占台灣市場份額的75%左右，是金門縣強大的經濟支柱。農業、漁業和畜牧業等傳統產業也得到了保護和改善。金門有一個良好的漁業環境，因為它的自然環境被無污染的海洋包圍。
Cin-men misa nga’ aca tu micidekay nu Cin-men1 a saytu, u sapisanga’ makayzaay i Cong-kow-ta-lu a tademaw tu nihulakan a hitay I 1958-1978 a mihcaan u nipatahkalantu bakinang a kuki’. 2015 a mihcaan 5 a bulad 23 a demiad katukuh 24 a demiad, u Cin-men paini pabeli tu tayniay nu mizizaway nu icuwacuwaay nu situngusay ci-zen-ci Cang-ce-cyun tu cacay a takini’, mahizaay u tusaay a kanatal tu kakapah lihalay.
金門還生產其獨特的金門菜刀，其原料取自中國人民解放軍在1958-1978年發射的炮彈彈殼。2015年5月23日至24日，金門方面還贈送給來訪的時任國台辦主任張志軍一把小刀，象徵著海峽兩岸的和平。