Ke-lye-kaw-al.Mung-te-al
kakiliman[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
Ke-lye-ke-al.MU-TE-AL “Gregor Johann Mendel, 1822 a mihca 7 a bulad 20 a dimiad” Aw-ti-li-ti-kow sen-u sye-cya. lecuh i A-ti-li-ti-kow Si-li-si-ya “ayza tungus nu Cye-ke” Hay-ing-ce-bu-taw a niyazu’ i Pu-lung “Brunn” “ayza Cye-keay a Pu-al-nu” a siw-taw-yen mala sinpu, mililiday minanam tu nu saayaway a tademaw, u kasenengan ayzaay a ziday nu mililiday gingkiw a wama. maawas tu pigingkiw tu hulintaw, maazih tu ku liliday gingkiw tulu ku angangan masilucan tusa, pasasumad malaliyas masiluc atu pahyanyan mapulung a masiluc.
格雷戈爾·孟德爾（Gregor Johann Mendel，1822年7月20日-1884年1月6日），奧地利帝國生物學家。出生於奧地利帝國西里西亞（今屬捷克）海因策道夫村，在布隆（Brunn）(今捷克的布爾諾)的修道院擔任神父，是遺傳學的奠基人，被譽為現代遺傳學之父。他通過豌豆實驗，發現了遺傳學三大基本規律中的兩個，分別為分離規律及自由組合規律。
nilaculan[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
kauzipan na tademaw[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
1822 a mihca 7 a bulad 20 a demiad, ci Mung-te-al lecuh IiAw-ti-li-ti-kow Si-li-su-ya “ayza tuntu nu Cye-ke” Hay-ing-ce-taw-bu a niyazu’ay pakutucay anu malukay a luma’, wama atu wina hatu mutesekay nu palumaay “baki u palumaay a kuli”. Mung-te-al wawa henay hawsa malilid nu migingkiway paluma atu migingkiway tu kalu a tineng, sakay mulangaway mulangaw atu mamutelak aku balu tada manamuh.
1822年7月20日，孟德爾出生在奧地利帝國西里西亞（現屬捷克）海因策道夫村的一個貧寒的農民家庭裏，父親和母親都是園藝家（外祖父是園藝工人）。孟德爾童年時受到園藝學和農學知識的薰陶，對植物的生長和開花非常感興趣。
1840 a mihcaan maseking niza micumud tu Aw-al-mi-ce talakaway a cacudadan ce-sye-yen, u ku-tyen-sye ku cudaden, nika minanam henay ciniza tu su-sye. 1843 a mihcaan zayhan pakuyuc ku luma’ caay tu picudada, lecad a mihcaan 10 a bulad 21 ku mihcaan ni Mung-te-al-micumud tu Pu-lung-cen-Aw-ku-s-tin syu-taw-yen, i tizaay a kiwkay palekal tu cacay cung-sye pasubana’ tu cudad,pasubana’ tu ce-lan ke-sye.
1840年他考入奧爾米茨大學哲學院，主攻古典哲學，但他還學習了數學。1843年因家貧而輟學，同年10月年方21歲的孟德爾進了布隆城奧古斯汀修道院，並在當地教會辦的一所中學教書，教的是自然科學。
sabalucu’ sa ciniza mi lasul tu sapasubana’ tu cudad, sadimel sa pasubana’ cudad, sisa kanamuhan nu micudaday. nika i 1850 a mihcaan kala saydan tu pisekingan, zayhan u-li-sye atu ti-ce-sye a tineng caay kayadah, Mung-te-al patayzaen nu kiwkay i Wi-ye-na talakaway a cacudadan tesek a minanam, kacacayat atu kibisien a ke-sye pasubana’ atu miecaw, makaliliday nu matinengay nu ke-sye-cya amin.
他由於能專心備課，認真教課，所以很受學生的歡迎。但在1850年的教師資格考試中，因生物學和地質學的知識過少，孟德爾被教會派到維也納大學深造，受到相當系統和嚴格的科學教育和訓練，也受到傑出科學家們的影響。
1856 a mihcaan, makay Wi-ye-na talakaway a cacudadan caay ka tenes tayza i Pu-lu-en, Mung-te-al malingatu katayana’ katukuh 8 a mihcaan migingkiw tu hulintaw. Mung-te-al saayaway makay yadahay a sapaluma a patiyamay natiza miala tu 34 a lamangan ku sapaluma tu hulintaw, makayza mipili’ sapigingki tu 22 a lamangan a sapaluma. taneng kuheni pasasuzuma, mahiniay tanayaay a lamit atu apuyu’ay a lami’, kimulmulay cancaay sa u makulibutay, abuabua a pudac ancaay selengacay a punacan.
1856年，從維也納大學回到布魯恩不久，孟德爾就開始了長達8年的豌豆實驗。孟德爾首先從許多種子商那裏弄來了34個品種的豌豆，從中挑選出22個品種用於實驗。它們都具有某種可以相互區分的穩定性狀，例如高莖或矮莖、圓粒或皺粒、灰色種皮或白色種皮等。
Mung-te-al maawas ku nu tademaw a nipahaba paluma uyni a hulintaw,
sakay cayay kalecad ziday a hulintaw a waway atu kayadah mikawaw sadimel miazih, miasip atu mipudac. mikawaw tu mahiniay migingkiway misadungdung atu pihaymaw miazih. manamuh ciniza tu uzipay a pigingkiw a kawaw, sawsawni tayza miazihay nu labang paseneng sa musakamu, “uyni yamin hatu nu tataynaan a wawa！
孟德爾通過人工培植這些豌豆，對不同代的豌豆的性狀和數目進行細緻入微的觀察、計數和分析。運用這樣的實驗方法需要極大的耐心和嚴謹的態度。他酷愛自己的研究工作，經常向前來參觀的客人指着豌豆十分自豪地説：“這些都是我的兒女！"
migingkiw tu hulintaw[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
ci Mung-te-al malingatu mikawaw migingkiw tu hulintaw hawsa, ci Ta-al-wen kikasumad nasawnina tahkal. hapinang sa ciniza miasip migingkiw tu nisulitan ni Ta-al-wen makay mihedup yadahay a kasiiyuan. masuped katukuh ayza i tuudan ni Ta-al-wen, pinaay a cudadan ku nisulitan ni Ta-al-wen, pabaw izaw henay ku nisulitan ni Mung-te-al, mahapinang ciniza tu sakay ci Ta-al-wen atu misametek tu misulitay.
孟德爾開始進行豌豆實驗時，達爾文進化論剛剛問世。他仔細研讀了達爾文的著作，從中吸收豐富的營養。保存至今的孟德爾遺物之中，就有好幾本達爾文的著作，上面還留着孟德爾的手批，足見他對達爾文及其著作的關注。
saayaway, ci Mung-te-al pigingkiw tu hulintaw caay kasibalucu’ amiazih tu mililiday masilic a mikawaw. Saayaway a balucu’ niza u maydihay a pakala tu kapahay a sapaluma, uyza i pigingkiwan, hamaw sa pasayza nipitahawan tu mililiday masilic. caay ku hulitaw dada’, ci Mung-te-almihiya henay tu zumaay nu mulangaway yadah ku misengiay a pigingkiw, zuma pasu kubkub, ce-low-lan atu ce-mu-li, pawacay tu maazihay niza tu mililiday masilic sakay hatu mulangaway u tatungusay amin.
起初，孟德爾豌豆實驗並不是有意為探索遺傳規律而進行的。他的初衷是希望獲得優良品種，只是在試驗的過程中，逐步把重點轉向了探索遺傳規律。除了豌豆以外，孟德爾還對其他植物作了大量的類似研究，其中包括玉米、紫羅蘭和紫茉莉等，以期證明他發現的遺傳規律對大多數植物都是適用的。
makay cilekay a kasahiza atu waywayan caay kadayum mitapal a maazih ku mililiday masilic, makay teked waywayan madayum matapal, uyni ke-syean katenes nipabaliw a lalekalan. ci Mung-te-al caay ku mikinsaay tu cilekay amin, sangaleb panutek teked wayway nu cilekay, uyni ciniza atu nababalaki migingkiway tu cilekay kahenulan a kasazuma. ci Mung-te-al mipili’ tu sagingkiwan a zaylyaw u matada ke-syeay tu, zayhan u hulinta tungusay u mauentin ku sapaluma teked uzipay papalu a mulangaway, madayum a palumaen, madayum u laliwasak ku asipen, uyni sakay maazih niza ku mililiday masilic pawapen tu kapahay a kawaw.
從生物的整體形式和行為中很難觀察並發現遺傳規律，而從個別性狀中卻容易觀察，這也是科學界長期困惑的原因。孟德爾不僅考察生物的整體，更着眼於生物的個別性狀，這是他與前輩生物學家的重要區別之一。孟德爾選擇的實驗材料也是非常科學的。因為豌豆屬於具有穩定品種的自花授粉植物，容易栽種，容易逐一分離計數，這對於他發現遺傳規律提供了有利的條件。
kabalakian tu ni Mung-te-al napalatatenga’ tu kapahay a cabey niza, ci Pu-lu-en talakaway nalimaan syen ta-ti-ce-lyang sye cyaw-su ci Ni-ye-say-al sakamu sa , “azihen, tayni tu ku ziday aku sa. uyni a kamu mala u kahemekan palaayaway a kamu. katukuh kapatayan ni Mung-te-al zikuz tu 16 a mihcaan, hulintaw nigingkiwan tu nisulitan tatengaay patahkal zikuz tu 34 a mihcaan, makay mikawaw ciniza tu pitanam migingkiw tu hulintaw zikuz tu 43 a mihcaan, nipaliayaw a kamu malatatengaay tu.
孟德爾晚年曾經充滿信心地對他的好友，布魯恩高等技術學院大地測量學教授尼耶塞爾説：“看吧，我的時代來到了。”這句話成為偉大的預言。直到孟德爾逝世16年後，豌豆實驗論文正式出版後34年，他從事豌豆試驗後43年，預言才變成現實。