Ti-ka-al
Ti-ka-al 提卡爾
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Ti-ka-al “Tikal, ayzaay a ziday Mayaa kamu ansulitan tu Tik'al, kasumamadan hakay pangangan han tu Yax Mutal” nu ayawan nu Ke-lun-pu a ziday nu Ma-ya a macakatayay u satabakiay nialesan tu nisubelidan a tukuy. eneng niza i Kwa-ti-ma-la Pey-ten kuwanay a kilakilangan, pey-wi 17°13′19″ si-cin 89°37′22″. Ti-ka-al tini i Kwa-ti-ma-laay a Ti-ka-al aidangan nu kanatal, aitini i 1979 a mihcaan mala u nu kitakitay a niliwanan a zaysang.
提卡爾（Tikal，現代馬雅語言正寫法中寫為Tik'al，古時可能叫做Yax Mutal）是前哥倫布時期馬雅文明中最大的遺棄都市之一。它坐落於瓜地馬拉佩騰省的雨林中，北緯17°13′19″ 西經89°37′22″。提卡爾位於瓜地馬拉的提卡爾國家公園，並於1979年成為世界遺產。
Ti-ka-al nanu kasumamadanay a ziday nu Ma-ya a zida nu saaicelangay a kanatak tu cacay a angangan a tukay. Ti-ka-al asakining a paya panukas katukuh kung-yen ayaw nu 4 se-ci, ciniza pakala tu kung-yen 200 a micaan katukuh tu 900 a mihcaan katukuh tu itukun. uyni a demiadan, Ma-ya cen-pang maka cen-ce, kyezay, hitay kawawan amikelec tu kitizaan nu Ma-ya, namahini ciniza atu tiniay nu tebanay anu Mey-coe-mu-si-ke-kuay a Te-aw-ti-wa-kan hatini a tukayan.
提卡爾曾是古代馬雅時期最強盛國家之一的首都。提卡爾的紀念碑可追溯至公元前4世紀，而它在約公元200年到900年間到達了頂峰。在這段期間，馬雅城邦從政治、經濟、軍事上控制了馬雅地區，同時它也和位於中部美洲墨西哥谷的特奧蒂瓦坎等大都市。
tahkal t uku nisulitan tu Ti-ka-al i 4 se-ci sa macalap nu Te-aw-ti-wa-kan, ziku micidekay a ziday malepun hawsa, Ti-ka-al inayi’ tu muculal ku baluhay a pikiningan a payay, matuduh tu ku luma’ nu hungti. uyni a kawaw atu tademaw maladay tu makelup, 10 se-ci tu sazikuzay u nikabakah tu ku Ti-ka-al, uyni kasumamadan ziday nu macakatay a Ma-ya u tada u kapelengantu.
有證據顯示提卡爾在4世紀時遭到特奧蒂瓦坎的占領。後經典時期結束後，提卡爾沒有再出現新的紀念碑，宮殿也被燒毀。這些事件和人口的逐步下降一起，導致10世紀末時提卡爾遭到廢棄，這也是古典期馬雅文明崩潰的一部分。
Ti-ka-al saapuyuan tu lala’ nu Ma-ya tukayay u salatakaway a tukuy, pisulitan u satenesay nu mikuwayay ciniza, katuud ku mikuwanan a tadem, pikiningan a paya, kamisama a biw atu luma’ nu hungti.
提卡爾是低地馬雅城邦中探索程度最高的城邦，它有著長長的統治者列表，許多統治者的陵墓、紀念碑、神廟和宮殿。
nisubelidan 遺此
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]Ti-ka-al a ay pasu nisubelidan tu pinaay lasubu ku luma’ angangan kasumamadan a nipatizeng tu luma’, uyza caay kayadah ku nu ayzaay tu pina cacay a lasubu a mihcaanay pigingkiwan tu kasumamadayay makutkut. Ayza mahapinangay a nipatizeng iza ku 6 a luma’ tukunay nu biw masatukal ku Cin-ce-ta.
提卡爾遺址中包括幾百幢重要的古代建築，只有一小部分在近幾十年的考古中被發掘。現存在顯著的建築有六座頂上有著神廟的階梯金字塔。
mitahaway au sulitan ku sabanguan nu saayaway nuheni. u heni i Ti-ka-al nu satalakaway a ziday misanga’, pakala tu 7 se-ci tu sazikuzay katukuh 9 se-ci nu saayaway. Ti-ka-al cacay bangu kamisama biw i 740 a mihcaan katukuh 750 a mihcaan tu patizeng, pakala tu 47 adepah katalakaw. Ti-ka-al tusa bangu kamisama biw patizeng i 700 a mihcaan, pakala tu38 depah katakalaw.
他們被早期的探險家用數字編號。它們是在提卡爾的巔峰時期建造的，大約7世紀末到9世紀初。提卡爾一號神廟在740年至750年左右建成，約47公尺高。提卡爾二號神廟建於700年，約38公尺高。
Ti-ka-al tulu bangu kamisama biw patizeng i 810 a mihcaan pakala tu 55 depah katakalaw, satabakiay Ti-ka-al sakasepat kamisama biw iza 70 mi ku talakaw “230 depah”, ai 741 a mihcaan patizeng, nu Low-ma macakatay nu satalakaway a nisanga’an. Ti-ka-al sakalima kamisama biw i 750 a mihcaan tu malepun. Ti-ka-al sakaenem kamisama biw nipatizeng i 766 a mihcaan.
提卡爾三號神廟建成於810年，約55公尺高。最大的提卡爾四號神廟，有70米高( 230呎 )，於741年建成 ，是馬雅文明最高的建築。提卡爾五號神廟在750年左右完工。提卡爾六號神廟建成於766年。
i tukayay iza henay ku kasumamadan a luma’ nu hungtiay a nazipaan. namahini yadah ku adidi’ay a cin-ce-ta,kung-tyan, puenengan, nitu’tu’an tu nu ba’tuay a paya , atu zuma mikawaw tu sumamaday a pimalian nu pidademecen nu Ma-ya. mahiza izahenay mikitadu tu pilubuan tu tademaw, tinizaay a sasingalan iza tu ku nu kilangay a nibalatan a kenis.
在城中還有古代皇宮的遺跡。除此之外有不少小金字塔，宮殿，住所、石刻紀念碑，和一些用來進行古代馬雅球賽的球場。似乎還有個用作監獄的地方，那裡的門窗都有被木條橫過的痕跡。
Ti-ka-alay a kitizaan mueneng picalap tu lala’ 60 pin-bang-kung-li, hatu caay hena kasulimet tu nikutkutan. Ti-ka-alay mataliyuk tu 6 mi kaahebal nu cilis atu masaliyuk nu cabeng. ayza iza 9 kung-li tu dada’ ku namasukuliway. piasip tuyni masaliyukay tu 125 pin-bang-kung-li a lala’. ayzaay a pigingkiw maazih caay ku patalaayaw dada’, mahiza iza henay ku nu zumay nu sauwacay.
提卡爾的住宅區占地60平方公里，大多數還沒有清理發掘。提卡爾被一圈6米寬的的溝渠和城牆圍繞著。現在只有9公里被勘探過。估計這至少圈起了125平方公里的土地。最近的研究發現這不僅僅有防禦用途，似乎還是一個運河系統的一部分。
Ti-ka-al sa nu Ma-ya macakatay a lalangawan atu kitizaan nu tademaw. saayaway nu itiniay a pikiningan a paya patizeng i kung-yen sepat se-ci. Tukuy i Ma-ya kasumamadan a ziday-pakala tu 200 a mihcaan katukuh kung-yen tu 850 a mihcaan tu, katukuh i tu kung.
提卡爾是馬雅文明的文化和人口中心之一。這裡最早的紀念碑建造於公元前四世紀。城市在馬雅古典時期——大約公元200年到公元850年左右，達到頂峰。
Ti-ka-alay a likisi taneng panukas tu nu ayaway ayaw nu kung-yen tu 700 a mihcaan saayaway u sakatusa dada’ nu tukay ciniza, saamisan atukay Mi-la-to mala angangan nu masakaputay, Ti-ka-alay hakay makay kung-yen aal-se-ci malingatu mikawaw atu Mey-cow tawyaay tabakiay a kanatal Ti-aw-ti-hwa-kan masukapah, maleku ku piala icelang ku nu uzipay a kanatal, namakayza mala u saicelangay tu nu kitakit a tukay nu Ma-ya.
提卡爾的歷史可以追溯到公元前700年，起先她只是個二流城邦，奉北部城邦米拉多為盟主，提卡爾可能從公元二世紀開始奉行與中美洲當時的大國提奧提華坎友好的政策，並取得成功使自己國力大漲，從而成為馬雅世界最強大的城邦之一。
kung-yen 292 a mihcaan Balam Ajaw “u imi "Decorated Jaguar", namapakazaliay tu a Mey-cow-bu” micalukay Ti-ka-al hungti, malingatu tu icelang hungti ziday nu Ti-ka-al. cacay a nitu’tu’an tu tademaw niza a payaan iza ku nisulitan tu kung-yen 292 a mihca 7 a bulad 8 a demian a demiadan. uyni a demiad hina pala nu migingkiway tu likisi nu Ma-ya sumamad nu macakatayay a kalingatuan a demiad.
公元292年，Balam Ajaw（傳統上譯為"Decorated Jaguar"，被裝飾過的美洲虎）繼位為提卡爾國王，開始了強大的提卡爾王朝。在一塊刻有他形象的石碑上記錄有公元292年7月8日的日期。這個時間也通常被歷史學家當作馬雅古典文明的開始之日。
ayzaay a likisi Ti-ka-al aidangan nu kanatal 現代歷史 提卡爾國家公園
mala u satabakiay nu kasumamadan a nazipaan, sakay latuh niza caay nay kalawpes itini. Su-yen1525 a mihcaan, Si-pan-yamidemec tuHe-na.Ke-al-ti-s micaliway tu Ti-ka-al, nika caay pisakamu i tigamin. si-yen 1696 a mihcaan tu saayaw, cacay u Si-pang-ya a singkiwsey Andrés de Avendaño mungangaw i Pey-ten kuwan a kilakilangan, u patinaku niza pibakahanhakay ci Ti-ka-al.
作為一個巨大的古代遺址，關於它的消息在當地從來沒有消失過。西元1525年，西班牙征服者荷南·科爾蒂斯經過提卡爾，但沒有在信中提及。西元1696年初，一名西班牙傳教士Andrés de Avendaño迷失於佩騰省森林中，他所描述的廢墟可能是提卡爾。
1848 a mihcaan ci Modesto Mendez atu ci Ambrosio Tut atademawan a nikasaupuan a ke-sye migingkiway tu kasumamadan naibatad sakaput sa tayni i Ti-ka-al, zikuz i 1853 a mihcaan u Puw-lin ke-sye-yen ku musakamuay tu nilaheci nu pigingkiw nuheni. 19 se-ci atu 20 se-ci tu saayaw, iza katuud ku mitahaway a saput tayza i Ti-ka-al migingkiw, mizunga misanga’tu abacu atu misasing.
1848年由Modesto Mendez和Ambrosio Tut等人所組成的科學考古遠征隊來到提卡爾，之後於1853年由柏林科學院發表他們的研究結果。19世紀和20世紀初，有許多探險隊到提卡爾研究、繪製地圖和攝影。
1951 a mihcaan, i capi nu nisubelian mipatizeng misanga’ tu cacbay adidi’ay a pahikukian, masumad tu nu ayaway a palawpes tu kayadah nu demiad muculil anucaan mikacaw tu apuyu’ay a sumayu, milakuit tu kilakilangan. makay 196 a mihcaan katukuh 1970 a mihcaan, Pin-si-baa-ni-ya talakaway a cacudadan i nisubelian mikawaw tu tabakiay tu mikutkutay tu kasumamadanay. 1979 a mihcaan katukuh 1983 a mihcaan, Kwa-ti-mala cenbu malingatu misabalucu’ tu cacay siyang tu sapikutkut tu kasumamadan.
1951年，在遺址附近建造了一座小型機場，大大改善了以前要花許多天步行或是騎騾穿過叢林的狀況。從1956年到1970年，賓夕法尼亞大學在遺址進行了大型的考古發掘。1979年至1984年，瓜地馬拉政府開始了一項考古發掘計劃。
Ti-ka-al kanatal aidangan i 1955 a mihca 5 a bulad 26 a demiad patizeng, nu Kwa-ti-ma-la nu saayaway a pidiputan. 1979 a mihcaan mala u nu lyen-he-kow-cyaw-ke-wen sakaput kitakit nikiluan tu ngangan nu nisubelian, apabinawlad. Ti-ka-al kanatal aidangan pasu tuliu a kasazuma, Ti-ka-al nisubelian, Sen. Mi-akayal,La.Pa-low-ta-ta pidiputan tu mauzipay “San Miguel La Palotada Biotop atu Ma-ya pidiputan tu mauzipay “Maya Biosphere Reserve”.
提卡爾國家公園在1955年5月26日成立，是瓜地馬拉第一個保護區。1979年被列入聯合國教科文組織世界遺產名錄，並對公眾開放。提卡爾國家公園包括三部分：提卡爾遺址、聖·米蓋爾·拉·帕羅塔達生物保護區（San Miguel La Palotada Biotope）和馬雅生物保護區（Maya Biosphere Reserve）。