Ya-ma-sin-i-lin
Ya-ma-sin-i-lin “Pu-taw-ya a kamu, Amazônia, Si-pan-ya a kamu, Amazonia” singangnan aca tu Ya-ma-sin-i-lin, tini i Nan-mey-cow Ya-ma-sun-pen-tiay nu akuti’ay nu siudaay a buyu’, picalap nu lala’ pakala tu 500 emang pin-bang kuli dada’ uyni a sakauzip a buyu’ uyza u Ya-ma-sin a sauwac. yadahay a buyu’ mibalat miawas tu walu a kanatalan, Pasi “micalap tu kilakilangan payhun 60% ku hekal”. zuma sepat a kanatalan ku yadahay udad a buyu’ tungusay u cow pangangan han Ya-ma-sin-cow. Ya-ma-sin-i-lin u heka malatusa nu kitakit, hekal nu kilakilangan payhun 21%, u satabakiay nu ticiw atu yadahay aadupan atu mulangaway nu yadahay udad nu akuti’ay a buyu’.
亞馬遜雨林（葡萄牙語：Amazônia、西班牙語：Amazonia），又稱亞馬遜河雨林，位於南美洲亞馬遜盆地的熱帶雨林，佔地僅存約500萬平方公里，使這片雨林生機盎然的就是亞馬遜河。雨林橫越了8個國家：巴西（佔森林60%面 其中4個國家將雨林所屬州份取名亞馬遜州。亞馬遜雨林佔世界雨林面積的一半，森林面積的21%，是全球最大及物種最多的熱帶雨林。
maletek ku kilakilangan 森林砍伐
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]macapi tu payhun lima tu cacay a Ya-ma-sin-i-lin mapeci tu, zuma a uliwan mahiza tu musuayaw tu kalihalawan. i 1990 a mihcaan katukuh 2000 a nihcaasn 10 a mihcaan kaapuyu’ nu demiad, Ya-ma-sin-i-lin mapeci’ay a hekal makay 4,150 emang kung-cin macakat katukuh 5,870 emang kung-cin lecaday tu Pu-taw-yaay tu tusa kaahebal nu hekal. angangan lalekalan malukay nu Pa-si a yadah ku nilacu saahebal sa miletek tu yadaay a udad abuyu’ paluma’ tu kumuh atu sasimalan a cung. “sisimal ku cowng-li”
近五分之一的亞馬遜雨林已經被破壞，剩餘的部份依然面臨危機。在1990年至2000年短短10年間，亞馬遜雨林遭到破壞的面積由4,150萬公頃上升至5,870萬公頃——相等於葡萄牙的2倍面積。主要原因是巴西農民為了經濟效益大規模砍伐雨林來種植大豆和油棕（產棕櫚油）。
midiput pahabayan 保育
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]i 2004 a mihcaa 7 a bulad a katatengilan, kesey paayaw tu yadahay udad a buyu’ a caay tu kahiza nu ayaway tu paymihcaan masulup ku lasubu emang kun-tun ku labuay a akuti nu bali, lalekalan mangaleb ku kalamkam ku nikapeci’ nu yadaay udad a buyu’. uyni 2003 a mihcaan dada’, izaw ku 9,169 pin-bang inb-li ku maletekay tu a kilang.
於2004年7月的一個會議上，科學警告雨林將不能夠維持以往每年吸收百萬噸計的溫室氣體，原因是雨林遭破壞的速度正在加劇。單單於2003年，已有9,169平方英里的雨林被砍伐了。
i Pa-siay dada’, macaliway tu 90 ku niyazu’ nu Yincumincu i 1900 a ziday malawpes nu imelang atu nikalalais, pinaay tu a mihcaan ku nikasuped sakay yadaay udad a buyu’ mauzipay aadupan u tineng aca nu isingay malasawad tu. uyni a lala’ lalid sa maletek ku kilakilangan mapeci’ tu atu masibek tu mapatay ku mulangawa mauzipay, tinaku u Mi-lu Ya-ma-sin, tiniay a Yincumincu haymaw satu mahedaw.
單單在巴西，超過90個原住民部族於1900年代被戰爭與疾病摧毀，數百年來累積對雨林物種醫學價值的知識亦除之散失。由於領土持續被森林砍伐破壞及生態滅絕，例如於秘魯亞馬遜，本土的部族不斷地消失。
2023 a mkihca 6 a bulad 5 ademiad, Pa-si a Cung-tung ci Lu-la pangangan tu nisulitan, panutekan i 2030 a mihcaan katukuh Ya-ma-sin-i-lin “inayi’ tu ku miletekay” anu pina ku niletekan ahatiza ku nipaluma tu kilang.
2023年6月5日，巴西總統魯拉簽署了文件，目標在2030年達到亞馬遜雨林「零砍伐」，實行方式為砍掉多少樹就種多少樹。
kikasumad nu demiad malilid tu ku Ya-ma-sin-i-lin 氣候轉變對亞馬遜雨林的影響
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]izaw tahkal ku nisulitanYa-ma-sin-i-lin mulangaway iayaw 210,000 a mihcaan, milihiza tu sazikuzay tu nu kuliamim a mihcaan atu kalananuman a mihcaan “deglaciation”, tabaki ku nikasumad. namasaheci tu ku kitizaan nu Ya-ma-sin ku-bu “paleolake” atu ku nikasaupu nu maleneknek a tuud, tahkal ku nasulitan sazikuzay a kulian a mihcaan maselep ku udad kikaadidi’an tu nu ayzaan.
有證據顯示亞馬遜雨林的植被在過去210,000年，經歷末次盛冰期及冰蝕期（deglaciation），出現了重大的變化。分析過亞馬遜盤地古湖（paleolake）及沖積扇中的沈澱物，顯示出盤地在末次盛冰期的降雨量比現時的為少，
mahiniay kanca taneng amin zayhan masatancunay a lala’ masuemet ku akuti’ay u nikaselep nu lutuk. itawya ahebal ku nikaselep nu lutuk, ke-sye-cya caay kalecad ku nipisakamu. hiniasa ku zuma a ke-sye-cya adidi’ tu ku i-lin zuma caay tu kayadah atu kalaliyas nu tanengay a siwawa a kitizaan “refugium”, mapalaed nu ahebalay akilakilangan atu nalinabuwan, hinisa ku ke-sya-cya mahizaay tu ku i-lin, uyza u nuamisan, nuwalian atu nutimulan caay kanayat katukuh tu nu ayzaay a kabatud.
這幾乎可以肯定是因為盤地潮濕的熱帶植被減少所造成。對於當時植被減少的廣泛程度，科學家有不同的爭論。有科學家認為雨林萎縮至細小及分離的物種遺區（refugium），被空曠的森林及草原分隔著；有科學則認為雨林依然完整，只是北部、東部及南部沒有伸延至如現時的這麼遠。
malilid nu kakelah ku Ya-ma-sin亞馬遜乾旱的影響
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]005 a mihcaan, Ya-ma-sin milihiza tu 100 a mihcaan tu pihacengay a kakelad, lalid tu sakatusa a mihcaan nu kakedal. 2006 a mihca 7 a bulad 23 a demiad , I-ng-kow pasakamu i wangcan, Lin-tung migingkiway a cungsin “Woods Hole Research Center” patahal tu pulung a kawaw, uyza u kayadah ku liletekan tu kilang, sisa makedal tu ku Ya-ma-sin,
005年，亞馬遜經歷100年來最嚴重的乾旱，正踏入連續第二年乾旱。2006年7月23日，英國《獨立報》網站報導，林洞研究中心（Woods Hole Research Center）總結指出，由於大量砍伐森林，導致亞馬遜乾旱，
kalamkam a hamin nu kakitizaan micuzuh pasayza i “nikasumad” “Ing a kamu, “tipping point” anu yadahay udad a buyu’ amanukas tu malingatu mapatay. kilakilangan i tapiingan tu nu likelikenan, sakay hamin nu ti-ciw malilid nu demiad a masatubuc. Hhkay a malawpes ku kitakit.
迅速將整個地區推向一個「引爆點」（英語：tipping point），屆時雨林將無可挽回地開始死亡。森林已站在沙漠化的邊緣，將對全球氣候帶來災難性影響，世界可能滅亡。
pihaceng ku kaliid嚴重影響
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]makay 2019 a mihcaan malingatu, Ya-ma-sin yadahay udad zayhan macaliway tu ku niletekan, nu hekalay, kikasumad nu demiad a kawaw tultultul sa a matuduh, katukuh 2019 a mihca 8 a bulad, Ya-ma-sin-i-lin i 8 a bulad tu cayay katanayu’a demiad pakal tu 4 emang ku nikatuduh, palalecad tuyza a mihcaan tu 2018 a mihcaan macunus tu ku 77% pasen.
自2019年起，亞馬遜雨林因過量砍伐、環境因素、氣候變化等問題頻頻發生火災，截至2019年8月，亞馬遜雨林於短短8個月時間內已發生了約4萬宗火災，較2018年同期增長77%。
A-mey-lika a kanatal pulung nu pahikukiay “NASA” patahkal tu pinaay i 8 a bulad nisasing nu wiy-sin tahkal ku nisasingan,Lang-tu -ni-ya-cow atu Ya-ma-sin-cow zayhan namakatuduh tu nu wacah satu ku tapuku, uyni a wacah i pabaw nu Ya-ma-sin a sauwac masacacayay a salining, i Pa-si kasakitizaan mulalad, tuwaca laed tu Lang-towni-ya-cow 2200 kung-liay a Sin-paw-low a ktizaan, malilid tu nu waca a nikatuduh nu kilakilangan, mahetik ku “lumeni’ay a udad”, u nipatatenga’ i udad izaw ku nisuped tu masaatiladay a nikatuduhan.
美國國家航空暨太空總署（NASA）發布了幾張在8月拍攝的衛星圖像顯示，朗多尼亞州和亞馬遜州因火災導致上空濃煙滾滾，這些灰煙在亞馬遜河上空形成一條走廊，在巴西各地蔓延，甚至距離朗多尼亞州2200公里的聖保羅市，也受到森林火災的煙霧影響，而落下「黑雨」，經證實雨中存在燃燒顆粒。
i-lin namatuduh tiniay i yadahay udad a buyu’ nu muenengay aadupan yadah ku mapatayay. ayzaay katukuh tu tulu a lalipayan a nikatuduh caay edapen nu tiniay Pa-siay a tademaw, yu matineng tuyni a kawaw ku kitakitay zikuz, Pa-si cong-tung ci Ya-i-al·Poe-su-na-low makaynah tu, Ow-COW a binawlan amin sabeleng satu tazazan musakamu tu Pa-si a pipadeng tu lamal,
雨林火災造成大量居住於雨林中的動物喪生。此次達超過3星期的火災沒有得到巴西當地人的救援，當事件揚名國際後，巴西總統雅伊爾·波索納洛備受遣責，歐洲市民亦紛紛上街示威望巴西盡力救火，
Ya-i-al·Pow-su-na-low-i zayhan Ba-kow cung-tung ci Ma-ke-hung paewang i G7 satabakiay a kaygian a palaayaw matatengil tu nikatuduh nu Ya-ma-sin uyni kacenuhan a kawaw atu u silaeday masasukaynah, Ya-i-al·Pow-su-na-low hinisa “milihizaay tu kawaw nu Pa-si” atu hinisa “caay pabeli tu kalisie a miedap tu katuudh ku Pa-si”.
雅伊爾·波索納洛亦因法國總統馬克宏望於G7峰會上優先商討亞馬遜大火這項緊急狀況而與其發生隔空罵戰，雅伊爾·波索納洛認為其在「干預巴西內政」及表示「巴西沒有資源應付大火」。
satu Ya-i-al·Pow-su-na-low-I penecen tu cin-ciw kya paculcul tu hitay papipaneng tu lamal. zuma a kanatal malingatu tu sida’it ku tademaw amin u liyuh nu Pa-si a cen-hu atu Ya-ma-sin-i-lin anuayaw a kalihanawan. uyni tabakiay a nikatuduh mabuhat tu ku nuayaway nu Ya-ma-sin-i-lin ahebal ku nikacunus tu niletekan atu Ya-i-al·Pow-su-na-low-I tu kalungad nu i-lin a kungku.
而後來雅伊爾·波索納洛亦在遭受全球施壓下才下令軍隊救火。其他國家開始民眾擔憂巴西政府的無能及亞馬遜雨林的未來安危。此次大火亦揭發了之前亞馬遜雨林砍伐面積增加及雅伊爾·波索納洛開發雨林等事故，
u matuayay nu Pow-su-na-low caay kaaku sa pakalingestu tu Pa-si a kanatal tay-kung migingkiway a yen-cang ci Li-ka-tow·cya-al-wang “Ricardo Galvao”, malingatu tu masasukaynah a tatusa. zikuz Pow-su-na-low i pipenec nu kasakitakit hawsa pasakamu tu hamin nu kanatal i 60 a demiad lacus a tuduhen ku kilang tu pilisimet tu sakalukan a lala’.
惟遭波索納洛本人否認而惹巴西國家太空研究院院長里卡多·加爾旺（Ricardo Galvao）反擊，二人展開罵戰。後波索納洛在各界壓力下宣佈全國在60日內不得以焚燒林木的方式清理農地。