lye-ney.ti-al
kakiliman[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
lye-ney.ti-al “kamu nu Ba, René Descartes, La-tin-hwa, Renatus Cartesius,1596 a mihca 3 a bulad 31 a demiad-1650 a mihca 2 abulad 11 a demiad” cacay u Ba-kow ce-cye-cya, su-sye-cya at uke-sye-cya. i He-lan masakaputay a kanatal tiniami ku nikauzip kawa niza, saayaway sakay na-saw-te-maw-ce a He-lan kanatal a hitay,Aw-lan-ce-a hungti atu He-lan mikawaway tu sakuwan. mala He-lan nu kasatiman a ziday u singanganay nu sipunu’ay a tademaw, ci Ti-ka-al musakamu amin hizasa ayzaay a ziday ce-syw atu mipudacay tu pinaay nu saayaway misabaluhay misanga’ a tademaw.
勒內·笛卡兒（法語：René Descartes；拉丁化：Renatus Cartesius；1596年3月31日—1650年2月11日）是一位法國哲學家、數學家和科學家。他在荷蘭共和國度過了大部分事業生涯，最初為拿騷的毛里茨的荷蘭國家軍隊、奧蘭治親王和荷蘭省督服務。作為荷蘭黃金時代最著名的知識分子之一，笛卡爾也被廣泛認為是近代哲學和解析幾何的創始人之一。
nilaculan[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
nikauzipan[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
1596 a mihcaan ci Ti-ka-al lecuh i Hwa-kow-an-te-al-low-ya-al-a kuwanan nu Tu-lay-na-la-hay “ayza sumad han ci Ti-ka-al a mikineng tuyni kasenengan a tademaw”. caay ku kakitaan a labu nu lumma’ ciniza, wama Joachim u Ley-en-a Pu-li-ta-si a ginging. cacay henay ku mihcaan u wina mahaykaku mapatay, ciniza satu malalid tu, malawacu ku uzzip yadah ku imelang. mapatay ku ina zikaz, wama niza malimad munen zumaay a niyazu’ siacawa aca, subelid han pabeli tu bai niza tu ku pahabanay ci Ti-ka-alan, namahiza malawama caay tu kasuazih, nika u wama pabeli tu kalisiw miedap, kya taneng a kapah ku nipasubana’, milunguc tu kanamuhan nu uzip a caay kabuyalaw tu kasikeyza a munday.
1596年，笛卡兒出生在法國安德爾-羅亞爾省的圖賴訥拉海（現改名為笛卡兒以紀念這位偉人）。他出身於地位較低的貴族家庭，父親Joachim是雷恩的布列塔尼議會的議員。1歲多時母親患肺結核去世，而他也受到傳染，造成體弱多病。母親去世後，父親移居他鄉並再婚，而把笛卡兒留給了他的外祖母帶大，因此父子很少見面，但是父親一直提供金錢方面的幫助，使他能夠受到良好的教育，追求自己的興趣而不用擔心經濟來源問題。
1622 a mihcaan, yu 26 ku mihcaan hawsa, ci Ti-ka-al pacakay tu nisubelidan nu wama tu zaysang, 4 pat a mihcaan miliwku tu Ow-cow, zuma i I-ta-li 2 a mihcaan ku eneng, kilul mabulaw tayza i Pa-li. i Pa-li amatineng tu ci Ma-lan.mey-sen, Mey-sen i 1624 atu 1625 a mihcaan tahkal ku tusa a nisangaan tu lun-tan, paculiay sakay paydangay mipaculi tu pabaliway a zizateng. zikuz Ti-ka-al a “nizateng a sulit” uyza sinmung matatengil kuyni tusaay a angangan. zikuz miliyas tu Pa-li, ci Mey-sen mahiza sanisani pakatineng tu kacakat nu lun-tan.
1622年，當他26歲時，笛卡兒變賣掉父親留下的資產，用4年時間遊歷歐洲，其中在義大利住了2年，隨後遷住於巴黎。他在巴黎結識了馬蘭·梅森，梅森在1624和1625年出版的兩部論戰作品，既反對放縱派也反對懷疑主義。後來笛卡兒的《沉思集》就是專門討論這兩個主題的。離開巴黎後，梅森依然隨時向他通報論戰的進展。
sinziya tatiedan[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
Ti-al-ka a sinziya tatiedan i sye-suan makibisien malaalaw a musakamu. pangiha ciniza masalucud tu Lu-ma tin-cu-cyaw atu “kesem mizateng” amuti u sakay midiput tu ciwlu a tatiedan. nika i ziday niza ci Ti-ka-al makukesu patiyak tu kaliyuhan a tahakaya sen-lun atu u-sen-lun a tatiedan.
笛卡兒的宗教信仰在學術圈中一直被嚴格地爭論著。他聲稱是虔誠的羅馬天主教(天主教)徒，以及「沉思」的目的是為了維護基督教信仰。但是在他自己的時代，笛卡兒被指控宣揚秘密的自然神論和無神論信仰。
tulecad a zidayan niza ci Pu-lay-ce.Pa-s-ka-al sakamu sa “caay pisulul kaku ci Ti-ka-alan, ciniza i hamin nu ce-syean maydah a miliyas tu kakalayan. saca la’cus aca amakai tu kakalayan atayni mitiyung cinizaan, i kitakitay lekal a miundu, caay kuyni dada’, acaay tu pikilul tu kakalayan ciniza”.
與他同時代的布萊茲·帕斯卡說，「我不能原諒笛卡兒；他在其全部的哲學之中都想能撇開上帝。然而他又不能不要上帝來輕輕碰一下，以便使世界運動起來；除此之外，他就再也用不著上帝了。」
nizateng nu ce-sye a nizateng[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
Ti-ka-al i ced-syean tabaki ku nikalilid, zuma u katinengan nu katuuday, angangan nu singanganay ciza “mizateng kaku sisa izaw kaku”. tatenngaay, i sin-sang-syean ciniza, katineng pitengil, kawaw pitengil i mahiniay tabaki ku pacuwahan, katukah ayza ku kalilid.
笛卡兒在哲學方面影響力很大，其中最廣為人知的，是他著名命題「我思故我在」。事實上，他在形上學、認識論、方法論等方面都有很大貢獻，影響至今。
sakay su-sye atu pacuwahan nu likisi[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]
Ti-ka-al sakay su-sye u kahenulan a pacuwahan u patizengay tu pihulak misaheci apina. ci Ti-ka-al maleku yu mahamin malaliyas a kutay tu sulit atu pina ku pulung nu nisulit. i pisulit niza “pina”ay, ci Ti-ka-al pawacay tu i hekalay, pina a munday taneng tungus mala kutay a silit a munday, taneng nikaawas tu kutay a sulit paniyul amaazih, pawacay pina ku kasahini.
笛卡兒對數學最重要的貢獻是創立了解析幾何。笛卡兒成功地將當時完全分開的代數和幾何學整合。在他的著作《幾何》中，笛卡兒向世人證明，幾何問題可以歸結成代數問題，也可以通過代數轉換來發現、證明幾何性質。
ci Ti-ka-al pacumud tu cuo-pya-si atu syen-twan a nizateng muasip. ci Ti-ka-al i su-sye a laluudan sakayiluc i wi-ci-benan kawaw pawapen tu tanektekay a angangan, u zikuzay a tademaw nu ayzaay a angangan nu su-sye. Pabaluhay ciniza tu pinaay a kasabacu “cwan-yi” tay-su-hwang-cen-se, makay tu pina a muntay u ta-su a kawaw mihulak, uyni ayza a demiaday pisaheci tu pina “ anucaay pangangancow-pyaw pina”.
笛卡兒引入了坐標系以及線段的運算概念。笛卡兒在數學上的成就為後人在微積分上的工作提供了堅實的基礎，而後者又是現代數學基石。他創新地將幾何圖形『轉譯』代數方程式，從而將幾何問題以代數方法求解，這就是今日的解析幾何（或稱「座標幾何」）。
caay kuyni dada’ ayza picukaymas yadah ku su-sye bacu hatu ni Ti-ka-al saayaway a nicukaymasan, uyni pasu katinengan tu sulit a,b,c atu cay katinengan a sulit x,y,z, izaw henay ce-suay a kasahini. a maazih henay niza ku tahkalay lilis nu hekal, tukun, hekalay a kacacayat, pangangan han nu iluc Ow-la-ti-ka-al a kung-s. iza henay wi-ci-benan hinamaazihay Ta-ka-al masapapahay a kiliw ciniza tu ku pakaazihay.
此外，現在使用的許多數學符號都是笛卡兒最先使用的，這包括了已知數a, b, c以及未知數x, y, z等，還有指數的表示方法。他還發現了凸多面體邊、頂點、面之間的關係，後人稱為歐拉-笛卡兒公式。還有微積分中常見的笛卡兒葉形線也是他發現的。