bangas

bangas

bangas (kamu nu Hulam: 苦楝), ngangan nu sulid i cudad (學名): Melia azedarachi.

kakiliman

u bangas a kilangan tu mulangaway a kilang han. u sakay zayliyaw nu makaniay i’. simalayasan a buyu'. u kinapaluma’ atu sapaluma’ sa u badic haen nu Arabia a kamu (阿拉伯語[1]) tu nu mulalangaway a kilang. kina sapaluma' u sin-tangisngisay (星天牛[2]) a micabengay a mulangay a kilang, sin-tangisngisay manamuh mingednged tu paduh nu bangas, mangaduway a ciid atu papah, matineng musatiku’ i labu nu paduh, mihalhal a malaengit sa micumud i angangan mingitngit nu dumaan a nganga.

kina《nasulidan nu lutuk tu aadihan》tu nu naayaway nasulidan "papah nu bangas kapah tu palatuuten, kiyu u bangas han. ya heci sa adidi' mahida u lin, anu kalawlawan ku kulit. pangangan han tu cinlin, mitudung tu wayway (象形)." ya tuut malanusumamadan a tademaw palakupaen ngale’ ku salengac lameneng atu dawmih, u paduh nu bangas anisangaan tu ahaciday a sapaiyu’, sapabanaw tu kupa nu cica' atu tatunih, kiyu singangan tu bangas han. sisa paduh nu kilang, u kilang heci saakenek sa, kiyu u pangas han. dayhan bangas nu heci anu maduhen sa kalawlawan ku kulit, a dihan mahida u adidi'ay a lintang, kiyu idaw ku nipangangan tu kalawlawan ku kulit, a dihan mahida u adidi'ay a lintang, kiyu idaw ku nipangangan tu nu kinmay a "Linheci" (kilinheci).

u sakazalianay nu makaniay

u laliwasak

kinasapal namakay ni i sawaliyan atu Europe (歐洲) nu amis ida sa i China, Taywan, Korea (韓國), Japan (日本), Mian-Tian (緬甸), Iyin-Tu (印度) tu nu makacuwcuway nu niyadu' sa i Taywan nu enal atu makasasaay a buyu’, cun-ku-ta-lu-nunikaliwas i Kuang-Tung (廣東), Kuang-Si (廣西), Iyun-Nan (雲南), Si-Cuong (四川), Hu-Nan (湖南), Hu-Bey (湖北), He-Nan (河南), Kan-Su (甘肅), San-Si (陝西), San-Tung (山東), Giang-Su (江蘇), Ze-Giang (浙江),Hu-Pei (湖北), Kuey-Cou (貴州)..., i Taywan nu tada langaw a sapaluma’ idaw i Sin-Bei (新北), I-Lan (宜蘭), Nabakuwan (kamu nu Pangcah: Kalingku, 花蓮), Pusung (pusung, 台東), Tao-Uan (桃園), Sing-Zu (新竹)、Miao-Li (苗栗), Tayciw, Zang-Hua (彰化), Iyun-Lin(雲林), Jia-I (嘉義), Taynan (台南), Takaw (高雄), Pintung (屏東縣). mamin ku enal tu i makasassaay nu buyu'. nu hekalay sa icuwacuwa nu bayu tu hekalay i paituway a lasubu nu dited nu nikenis nu masabuyuay a lala' nu langaw sananay a kilang takutakuwan a lala', lutulutukan i lilis nu sauwacsauwacan, iteal nu dadadan atu umahumahan mipuuday saan, tada kalankan mulangaw kina kilang salungan aca ku langaw, nayi ku cilekay, katuud ku palumaay salalidungen tu aadihan ani langaw tu kilang. caay kapilih tu lala', u tanengay cilemin atu batu nu kaabuahuwan nu pipic, iliken nu lala' mulangaw, lacus mahedun nika kapah isinanumay mulangaw manamuh tu siilalay mapacila, tucldes, tusanal, tubali tu cilekay, tu cikah atu uning nu lalid, caay ka talaw tu cilekay atu kaimelangay.

u mahidaay

namakay nu ayaman pasapalay tu supal paluma atu u lami't ku lalangawan tu nu kasilangaw.

kina bangas a kikang u maluluay ku papah, mahida u cebal nu kawsa ku kiya kilang, u nikatalakaw makaala tu sabaw limaa tu tusa a batan nu ditek. ya paduh nu kulit sa abuabuwan atu kalumenimenian, kaletakan, ya ciit kalasibanu han mahida sa u bunac, nadikudan maluluh, kaluteman tu ku maikesay, masabalaki kuni katalakaw, yadah ku caang, ciid ahbal yanuayawanay sa kaseday, cuyacuy, u papah nu letak masa adidiay ku kalawlawan nu paduh i buhan. i tepal nu kalawlawan ku ka salengac nu kulid, kalawlawan atu kasumanamanahan. angangan u paduh kaabuahuwan, caauy ku niukalaletakan atu nikatabaki nu buhan nu paduh.

papah

yapapah satusa satulu saan ku ni katibahba mahida u banuh, masasuudip, ku nikatanayu tu tusa a bataan~walu a bataan sulid；kaus nu papah pitu atu pitu ku tanayu i adidi’ masatikuk ku nikamuluy tuni kasadicem aca, u sailucay tanayu pitu ku tanayu i adidi' masatikuk ku nikamuluy tuni kasadicem aca, u sailucay tanayu kunikacuwas, simasiwitay, u lilis sa mahia u salusalus caay kalecad ku nikasa dicem u langdaw sa , ku satadipelukan a tadipeluk, mangaduhen sa mahida sibunacahy ku banuh, nadikudan naya tu ku banuh nu belih anu adidiay nayi tu ku salengacay a bunac nu banuh sa, nu hekalay langdaw sa, u belih sa landaw, u langaw atu nikasasulangaw, u iluc nu cacay a papahan tabaki u sasatupelukan ku nikatanayu’ tusa-pitu sulid ahbal tusa-tulu sulid；sadupin sa ku papah, i tapiing nu lilis sabaw tusa-sabaw enem saan kasiwisiwidan ku nikatababaw, saahbal sa.

balu

sadingsing u lalud ku nikasibalu, yu balu samulu sa ku nisabalu mahida nu kawsuwa kya balu, u iluc atu cica’ nai' kubanuh atu namangaduhen sikinec tu apuyu' nu banuhm u nikatatanayu nu papah tu apuyuan, u balu malatusa sa kubau, bangsi, ku nikatanaya caay sulid; kakicuh langdaw masamucuy, labu ku letak, u nikasaletak masalicaes, masamulmul ku licaes atu masadicemay, u tukus dicem sa, mamin langdaw masasubelih u sibanuh, ya hekal apuyu tu ahemiay a banuh masasulangaw satanayu sa tu cacay nu limaay a mm (公釐)；picas nu balu epat~enemay, kaludim atu kaludiman ku kuli, masalicaes satanayu sa ku nikasamulmul, masakalilin ku tikenih nu licaes atu masadicemay, sedal平展 atu maliyucay, liwasa mulangaw, sibanuh kamabelihan madeked ku hekal, langdaw sam kuniukatanayu cacay sulid tama nu lucuy 蕊 cacay a bataan~tusa a bataan, kaludinman atu ludimahy ku kulit,masakeliw ku adidi, nayi tu ku banuh atu micapi tu nayi ku banuh, idaw ku masabuhanbuhany, mida enem~walu mm (公釐) sapicaspicas tu cacay a bataan, tusa-tulu sa ku nikasadipag silsil nu balu cacay a bataan, masapatan ku langaw u nikatanaya pitu~walu mm (公釐)；sabalu cacay a bataan masamucuy ku nikatanayu, u tukus masasdicem, daletak sa atu mikaletak mulangaw, langw sa i letak labu; i pabaw nu sahecan micapi tu masamaliay, nayi ku banuh, lima~enemay, 每室胚株2顆 ya sabaluwan satanayu, u salangw nu iluc, masatangah ku tangah lima ku pela nu tukus, caay katahekal ku tamaay a 蕊lucuyay

heci

u matabuway ku heci, masalecas, mali, masamulmul, u iluc alahican idaw hen ku na baluwan, sinakakicu han henay, takelal, langdaw ku kuli, a nu maduhem sa kalabuwan kuni kalawlawm masakalawlaw tu, sakalawlaw sat u atu kaluetem tu nikasalawlawan nu kuli, micidek ku sanek, kacileminan, u akenek;sitabu ku paduh heci sa u kalawlawanm a hemi’ mapananum sa lameneng; cacay aca ku heci', u nikatanayu sa cacay kyat tulu hunan (cm, 公分), u ahebal sa walu atu sabaw lima mm (公釐), ya sapaluma sa masatiku' kay atu mulmulay nu tiku', langdaw kalawlawan atu kalutenman nu nikalawlawan ku kulit, u heci ma tu sa dicendicen ku sapaluma’ sepat atu enemay, u ni katanayu hatida cacay atu cacay nu pangkiyu a hunan (cm, 公分).

bacukalankan ta baki ku bangas u lamit saahebal sa talabui lalah ku lamit, u sakapahay sapipuud tu balat, kapah paluma i dadadanan, sakilangan atu iaidangan nu aadihan a kilang. ahemiay a kilang bangcal sa ku kulit takelal, dawmih, kapah sasangaan tu elung, papitidaan sapukawan, sapisadadiw, sapisaluma’ atu kelakela mamin tu sasangaan. u mangaduwa atu baluhay a ciid kapih kanen. namakapaduc hay sa tanen palabangas nu adimutu ancay sa 川楝素 (ioosendanin), tanen sangaen tu sapayiyu nu sakay I cilekay tu cacay a lasubu idaw ku na makapapahay a tiku’ atu nu keliway cilekay nu sapipatay. U baluhay nu papah sa tane kalasapayiyu nu umah,

sapicengel,kapah mikutay tu sapiduhen tu pada’, u maacakay nu papah sa u mamiselep tu nu lacusay a lala' nu idaway ku〝〞hananay atu pakatalakaw tu su-wan-cin-c pakayadah tu kuwan一氧化氮 tu ni pakakibetul. Ya balu satu sa kapah hudhuden misanga tu sakabangsi nu sumal, i《Iaadahan nu nasulitan tu nu lutuk》uhan sisulit tu balu atu papah sapasaksak tu lilal nu kakabian sa, taneng mipatay tu kutukutu atu licaes I taywan nu puyuma' u mapalaway sini dikec tu balu patabesiw han I cihek, mibahbah tu lacusay nu mabelecay, milunguc tu baluhay nu sakakapah tu mihcan. U taywan nu pancahay sa u misabaluwan sa palasadingsingen ku demiat anu katukuhan tusa, a nu siheci tuway singatu tu wamamibutin u sading ku sapibuting sa.anu ya heci atu papah padengen I pakaysingan, wamamibah bah tu mamumu a cilekayay. u heci nu pakuh a tu heci sa, kapah sangaen tu salngacay a epah sapisakawaway nu ciu-cin; ya he-ze-u hatu sa kapah palapikien, u sabun atu lun-huwa-u; ateka ku pakuh kapah pala 糖醛 atu palatuden.

sakay sapaiyuay

pakuh nu atu paduh nu kilang atu pakuh nu lamit

kina bangasan sa ya paduh nu kilang atu paduh nu lamit u kulayuay nu pakuh, akenekkenekan, kalcudecudetan, sibayduk, tu nu atay, buwak bituka masatulu kin, kina bangas taneng paiyu tu sibasalay, ninasulitan sa i《min I tu nu dumaan a sulit》sa, i 中國u kulayu nu paduh sapisanga tu sapibahbah tu cilekay makaala tu idaw ku tusaay a balbut nu mihecaan nu laylay, mikapah tu nu kinayi nu cilekay, ikanpuyaku han tusa mibahbalhay tu cilekay han, kina sasapaiyuan namakay i 河南、湖北、貴州、四川、江蘇、陝西、雲南、安徽 atu 甘肅等地。mibakah tu baded tu suened,mipatay mibahbah tu cilekay, u simunat atu piyasay a min, sakay nu wawaan a cilekay (小兒蟲癪), tu basal, u 鉤蟲 ayibelangan蟯蟲, nu pukiay a cilekay, nu tibenim nu bildac nu tipala’ atu nu kalatan nu bau’ amin, nu sakay hekal a sasapayiuen sa u pildac atu tibeni’. nuayda sa kalasapaiyuan nu mikinkiuway tu pasubana, ya kulayu nu pakuh tatenga u mibahbahay tu cilekay midemec tu imelang nu payduk, mamipuud tu ulat nu banes tuni kasalalidlalid nu cilekay cin han. u kulayu nu paduh sinicici tu sapaudipay tu nu 川楝素 atu kulayu su, u nipalanlanen palacacay ani pisanga nay ku sanek numikala besbes, miwawies tu sapipahanhanan, sakay banges nu ledek a mibahuy tu banges. Sakay hiniay tu sipil nu makay pukiay, micecepay,鞭蟲 atu tipal nu tangah amin nu sakay cilekay. Kulayusu’ u mamibahbah tu basal a nu micaliway tu basal nu banges micicen tu heci, mapadang ku cilekay misasalulut nu tuyu’, kya a mahepec makitiw sisa suku satu kunikasukut.kyu caay tu pidep i sawada' ku cilekay kya tahkal makay udipudipan sisa mabahbah ku cilekay; kulayu素 pakanamuh tu sawada'ay kuyni, mapapadang patadu tu sawada' pacaculi atu pakelec, u mamibahb ah tu cilekay sa caay tu pacamul tu sakipiyasan a patadu'. u paduh nu kilang sa sengelen tu epah, u satanengay sakay i langdaway a 木黴菌 atu 黑麴黴菌 tu mamipuu' tu sakayitini saan, 乙醚 mipecici'an kinatuudan tu sakay masabuduay a 鐮孢菌 tu sakaytini', kulayu nu 甲醇 nipecician sa sakaydini i 黃色毛癬菌、同心性毛癬菌、許菌氏黃癬菌、奧杜盎氏芽孢癬菌、masabiay a kulit tu adiadiay nu langaw a 癬菌 tu mamin amin idaw aca kumamipuud saan, ya nipecician pakabaeedan mikapah tu yada nu 癌症 nikamabe sian tu daiadi nu niculal edaw aca ku sakaydin.

papah

papah nu bangas kapasapaiyuen, pangangan nu kanpuyaku sa u kulayu han nu papah, sini misasa tu a kuti' papah tu nikasapi', mipatay tu cilekay, pasatedep tu cangled atu pasate tu naculilan tu hanhan nu adada', pakakapah tu nikalatan nu bawu , tu calengd n tibeni', mabuklac,sidad,usida nu puki' kasicilekay, mabutulay nu adada atu nikapulingan tu lebawa miminm, ayda u mikinkiuway tu sapaiyu tatenga tu san ku bangas nu paduh sakapahay mibahbah tu cilekay, miwawiwes atu mipulu' tu 菌nay saan, tu mihecan edaw tu ku aalaan, anu langdaw aca atu niacakan sa. anu mangaduway a papah sipasi i banges sikasalengac nu ngadu nu banges, ya papah anu ngasipen sa sapisipu tu udip kapah caay kaletak ku banges atu mingaay tu makuliay a banges.

balu

balu nu bangas kapah sapaiyuwan, u ngangan nu kanpuyaku balu nu bangas, misasa tu bada, mibakah tu suebed, mipatay tu cilekay atu sakacaay kacalenged amin kuni sa,nu tibeni,nu tiplah aca mamin, i sepatay katukuh tu limaay a bulad muwala, pawali, miacak atu mihilhil.

heci

u heci nu bangas kapah kalasapaiyuuan, ngangan nu kanpuyaku u kulayu', atu nu heci nu kulayu sa akenek, cuedec, maatay, sawada, saisian,kina zayliw nu sapaiyuan namakayni i 四川、雲南、貴州、湖南、湖北及甘肅 akakitidan,u 四川 ku sayadah, misasa tu bada,suened,mingaay tu atay, u hanhan, mingay tu adada, aisian atu mipatay tu cilekay amin, u heci nu kulayu idaw ku nasulitan tu 《sitangah a malukay nu nasulitan tu nu lutuk》, wini a tuudan sa idaw tu kunisulitan「u heci, u akenek, cuedec,misasay tu inelan tu nu sienaw tu caldes, nu utiih; mipatay tu sakatuluway a cilekay; u bildac, nu saisian. 」 u mingaayay tuimelang, nikasienaw tu caledes tu nikadahen nu mikacawcaw,basal,basel,sipil, nu pukian amin a cilekay nu imelang, nu tipala' piltasmletak matibeni, kabutul nu adaday, masaupu ku cilka nu adada nu bili, tu nu baduwacan a nika adadan anu maletak nu kuka ku banges sa miyala tu mataay a heci penecen sipasip tu kuka,mingaay tu claenget atu adada, u heci atu 凡士林 atu mangaay a simal nu babuy palamelen sa palakacien kapah sakay tipala'. idaw nu mikinkiway sa patatenga u kulayu u mamibahbah tu cilekay, miwawies tu ledek, miwawies tu tadutuk,mipuluh tu ulat nu tatangahan nikalalitemuh atu u 金黃色葡萄球菌 idaw ku nikapuluan tu winian.

ledek

kina bangasan mamin siledekay, ya bangasu' idaw ku nisupetay, lacus matenes atu yadah kunikan, anu malitin minanum sa lacu mangasiw ku sepatay a demiad, sakihekal lacus mangasiw ku pituway a demiad, anu mingaay tu laed sa lacu sainayay tu tusaay katukuh tutuluay a bulat. ledek sakay i tini i bituka sa caay kadengan ku ni cuca tu sakay i nuidangay a kakitidan, buwak nu adidiiay i bangesay a 細胞 way sa idaw ku mi cicem atu palacusay. anu pihacengay ku imelang nu galucu,u milalitay a hiwhiw, u malahul nu bituka, nu caay kataneng nu idang nu masiyanay a udip. nu sabiliyay, atay atu buwak u sakacaay henay kalahciayay, pi'atu bituka kacucudetanay atu micacu nusay, u legawa nu bituka lacus micukaymas, kanahatu anu taneng sa kuicukaymasan hakiy idaw tu ku masinawalay nu tangah, nu adada ku tangah, hinabih maluwap, muta', a dada ku bili. maidang ku labuway. muta tu idang. sitai’ tu idang muysi tu idang caay kaasu ku nikan hinabi’. malbawa ku bituka kmasiwduk ku bituka atu matemin ku bituka masakalawlawan aca talakaw ku氨酶. talakaw ku sumanah nu idang nu besi amin sa ku udip. Tababaw ku akuti’nu udip. Mabulilah tu ku mata caay tu sawlimen ku nikabiyalaw nayi tu ku nidatengan atu caay tu kasatandaw hinabi’. hinasukut maisi’ sibulang ku isi’siidang ku isi, ya isi idaw ku babesian tasasa ku idang caay kalalucek ku balucu mutiyung mabi’ masemel ku sapihanhan a muhanhan anu pihaceng lacus ku hanhan sa caay tu culil ku labuway hakya asikapatay anu macikuku sa tadayadah ku nikan tu bangas sa pakacaay atu pakatusa atatukian kyu tahkal ku malabuway anu kikec han sa maduka ku bangas.

palucek tu sapaiyuanya sapaiyuan a paduh nu bangas tu nudumaan a kilang niacakan a paduh atu lamit nu paduh ku sapaiyuen tu mihmihcan taneng muwla’, yu i sadingsing atu balangbang kina tusaay a puu’ u sakapahay. nika u paduh atu lami’ a banaen misakapa a mikiskis ku paduh kiyu pawalien; kina paduh caay kalecadlecad kunikasaan masadumaduma ku nikasacacay sitanayuay simaluluday u nikapankiw nu malulud tanayu a puyu caay kalecaleca ya paduh kaabuabuan ku kalutinman nu kulit u paduh malaten ku nilalad kaabuabuwan ku kulit atu nikakulibed nu nikabalad anu masadi sa, u tanayu tuluay atu cacay a lasubu hunan (cm, 公分), u kibetul sa cacayay atu pituay; ilabu nu paduh kalawlawan atu salengcay ku kulit ateka sa amimangeli. sacacacay sa matatungduh ku 纖維化、氣微弱. akenek saneken. paduh nu lamit.knia paduh nu lami’ cacay kalecadlecad kunikasa lululud tu nikatanayu ahebal apuu’ tu nu adidiay caay kalecad u khkalay akulit sa kaabuabuan lumenimenian atu lutinman maadih kya paduh nu nikaletak caa malalecalecad ku nikaylabu nu calekah , sinikasaditan kina kilang masakineskines anu maikes tu sa hetisa mabelu’, adihan sa kalutinlutiman ku nikasumanah nu paduh a kulit ya kibetul sa tulu atu enen mm (公釐); numakalabuway sa kalawlawan ku kulit, adiadi ku kulibed, ateka caay kangeli, silusi nu picih tu 纖維化 sakawala wala sa ku nikaltungduhtungduh nu 纖維化 tu masakeliway nu Sali, sapudac sa ku nikalaliyas caay kabangsi, akenek sa, u nikaacak, kibrtul tabaki, u caayay kanuin mapudacay a nikiskis ku sa kapahay, u langaw i《cun-ku nu nasulitan a sapaiyu nu cudad》san, u sapaiyuan aca ku kulayu asapaluma tu langaw anipalangaw, namakayni nipalalucek tu sasapaiyuan sa, maawas tu ni palucek a tuud, kyu masimaw ku sasapaiyuan a zayliw a kapah.idaay anikinkiuwan sa u lamit nu paduh ku talakaway asapaiyuen, ya micapiay tu lamit nu paduh tu ipabauway ku satanengay a sapingaay tu sakapahay.kasinawan miktus tu paduh u sakapahay.nu balangbangan mikitus tu lamit nu papah u kapahay tu.

kulayuaw maduhenmay a kulayu ku sapisanga tu sapaiyuan I balangbalangan atu kasienawanay a kulayu kalawlawan ku duhem kya mupelu’ atu mapeluay a kulayu kya muacak,pawal,atu muhilhil; sakaymulu sa ku nikatanayu, u kekal sa kalawlawan atu lutinman ku nikasu manah makulibet, nika masadit ku takelal,ya nikatanayu cacay idaw ku tusa atu tusaay hunan (cm, 公分), 直徑約cacay atu cacay idaw ku pangkiw 公分; u kulayu sa sakimulmul sa tanayu, idaw aca kunikasilebung tu limaay atu enemay ancaay sa waluway a telilic kina langaw namakayda i，《cun-ku napaiyuan a nasulitan》nay, u sapaiyuan a kulayuay tu nu sapalumaay a nilangaw sa a langaw,namakayni I sapisanga tu sasapaiyuwa ani palucek tu sapaiuyu, makaawas tu ni palucek atu tahkalay a tuud,kyu a masimaw ku sasapaiyuan a zayliw akapah.

nu tusu a kilangtusu. i Lipun (日本) 廣島縣福山市、高知縣高知市atu ukinaw 北谷町 kanca u bangas ku 象徵 nu.

misasengiay a langaw

nu iaywan a kilang(kaelreuteria elegans) nu langaw sanay a kilang, masatibahbah ku papah mahida u banuhay, u bangas nu paduh idaw aca ku masacilisay a letak, i iaywanay a kilang masa nu laden ani kasabudacbudac nu letak. [3]

ya kilang nu bangas u lalangawan nu Sakidaya (撒奇萊雅文化中的苦楝)

bangas nu heci u kulayu'

yuni u kulayu' hananay sa idaw aca ku sapakungku yumahida u babalaki kanca sikamu aca inaayaw kasumamadan henay ya kulayu' namakay i balangbangan katukuh i kasienawan maduhen tu kya kulayu' malukakanan nu tademaw yu mahida hen taneng sauduan yu mahida henay. u nakamuwan nu babalaki atu i nasulitan nu lala' sa u mikaw-kuay a tademaw namakakutkut tu kasumamaday a nibalengan tu tatayna, ya makutkutay a tatayna siudu' tu nisulsulan a udu nu kulayu' a nisangaan tu udu'ay, yu sumamada u sakasenengan hakya u sasaadingan hakya ancaay sa u sakabangcalay hakya caay hen pakatepa tu tatengaay a palucek tu sakay udu' nu kulayu' tu nakamuwanan nu tademaw.

namakayniay a nasulitan nasakamuan atu natinengan

• nasulitan ni Hana Ateng i 2020 mihcaan
• wikipayke-bangas