a laylay nu Amilika
a laylay nu Amilika (美國歷史)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]sumamaday nu Amilika (早期的美國)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]在距今約三萬五千年前，最近一次冰河期的高峰期，全世界許多的水都被鎖在廣大的大陸冰河內，寬達一千五百公里的陸橋連接了亞洲與北美洲。
silaad tu ayday a mihcaan tu tulu a mang lima (35000) a malebut a mihcaan, micapi tu ayda a kasisuledaan nu katalakawan nu mihcaan, mahamin nu kitakitay a yadahay nu nanum a ahebalay masaluimeng i Talu sulesuledaan, ahebal han makaala tu cacay a malebut lima a lasubu (1500) a kun-li nu kayakay tu dadan mitulin tu Asia (亞洲) atu amisay a Amilikaan (北美洲)。
一萬兩千年前，人類已在西半球的許多地方居住。第一批美洲人從亞洲跨越陸橋，到達一般認為的阿拉斯加，一待就是數千年。
cacay a mang idaw ku tusaay a malebut, tademaw han idawtu ku mueneng i satipan nu pangkiw a kitakit (tipay a pangkiw (西半球). misatadasay a Amilikaan (美洲) a tademaw namakayda i Ya-cuo (Asia (亞洲) lakuyden nuheni ku kayakay , makatukuh tu mahidaay tu Alaska (A-la-se-cia 阿拉斯加), paluma sa cacayay tu a malebut ku eneng.
接著往南到現在的美國。定居在西北的太平洋沿岸、西南的山區與沙漠及中西部的密西西比河沿岸。
kilul sa pasayda i nutimulan nu aydaay a Amilika (美國). paluma’sa i nutipan amisa Taypin-yung (太平洋) a dadipasan, nutipan nutimulan a buyu aut likelikenan atu teban nutipan a Mississippi (Mi-si-si-pi-sauwac 密西西比河) nu dadipasan.
早期的居民稱為霍霍卡母(Hohokam)、阿戴南斯(Adenans)、霍皮威利安斯(Hopewellians)及阿那薩其(Anasazi)
sumamadany a niyadu'ay a binacadan u Ho-Ho-Ka-Mu (Hohokam, 霍霍卡母), A-Tai-Nan-Se (阿戴南斯, Adenans), Hupiwi-lianse (霍皮威利安斯, Hopewellians) atu Ana-saci (阿那薩其, Anasazi).
他們建立村落種植農作物，有的建起金字塔、鳥或蛇形的土堆。自然元素在他們的精神信仰中扮演不可或缺的角色。
patideng kunuheni tu niyadu' paluma tu cacanan a papalumaan, idaw ku patidengay tu sadicum masangkakuay a luma', ayam atu bau a waywayan nu nisangan tu lala' kalihalayan nuheni a kakilulan tu sasinzaan caay kaw kakaliwhan.
他們的文化傳承是以口語為主，不過有些部族發展出象形文字，將一些文字記載保存下來。
u lalangawan nuheni u nakamuwan ku kakilulan, nuka idaw ku duma a binacadan u sulit ku sulitan, kiluken nuheni ku sulit amisinga.
capi nu mihcaan a likisi (近代歷史)
[mikawaway-kalumyiti | mikawaway tu kalumyiti sakatizeng bangu]這些早先的住民隨著時間逐漸消失，為現在所知的一些北美原住民所取代，其中包括霍皮族(Hopi)與祖尼族(Zuni)。當歐洲人抵達現在的美國時，已有約兩百萬名、或更多的原住民在美國居住。
numi satadasay a tademaw mikilul tu demiad haymaw sa amalawpes, katinenganay nu aydaay a Amilikaan yincumin (北美原住民) kumikutaya, idaw ku Hopi a binacadan (Ho-Pi 霍皮族) atu Zuni a binacada (Cu-Ni 祖尼族). makatukuh satu ku Europe (O-cuo 歐洲) a tademaw itini i Amilika (美國) sa, idaw tu ku tusa a bataan (200) a mang nu tademawan, hakiya nu yadah a yuncumin muenengay i Amilika (美國).
第一批抵達北美的歐洲人是北歐人，至少就現有的證據而言。他們從格陵蘭往西走，約莫西元985年，紅髮艾瑞克(Erikthe Red)就在格陵蘭建立起屯墾地。
misatadasay makatukuhay i pea-mea (北美) a Europe (O-cuo 歐洲) a tademaw u Pea-o Europe (北歐) a tademaw, nu aydaay a siwmea a nakamuan. makayda kunuheni i Greenland (Ke-lin-lan 格陵蘭) pasayda i nutipan amuculil, kya makaala tu siwa a lasubu walu a bataan idaw ku lima (C.E. 985 a mihcaan, sumanahay a bukes ci Ayzuyke' (Erikthe Red (艾瑞克) itida i Greenland (Ke-lin-lan 格陵蘭) patideng tu lalaliwmaahn.
一般認為，其子列福(Leif)於西元1001年探索了現在加拿大的東北部。當時的北歐房舍遺跡已在紐芬蘭北部的蘭塞奧茲牧草地(L’Anse aux Meadows)被發現。
saan ku katuuday, wawa nida ci Lie-Bu (列福, Leif) itini i siyun cacay a malebut idaw ku cacay (C.E. 1001 a mahcaan mitahaw tunu aydaay a Canada (Cia-na-ta 加拿大) a wali amisan. tawyaay a Pei-o (北歐) a luma' tu maliwanay itida tu i Newfoundland (Niyu-fung-lan 紐芬蘭) amisan a L’Anse aux Meadows (Lan-say-aw-ce 蘭塞奧茲, ) kaadihan.
近500年後，才有其他歐洲人抵達北美，又過了100年，才有永久性的屯墾地出現。第一批前來的探險家，是在尋找通往亞洲的航道。
micapitu limaay a mihcaan sa, idaw satu ku Europe (O-cuo 歐洲) a tademaw makatukuh i Amilikaan (Pia-man 北美), milakuuyd tu cacay a lasubu (100) a mihcaan, kya idaw satu ku matenesay nu liyumahan a tahekal. numitadasay a mitahaway a tademaw, mikilimay tu saka tayda i Asia (Ya-cuo 亞洲) nu kakaydaan nu balunga.
最有名的探險家是來自熱諾亞(Genoa)的哥倫布(Christopher Columbus)。他的航程由西班牙女王依莎貝拉(Isabella)資助。
sasinganganay nu mitahaway a tademaw namakayda i Genoa (Ze-Nuo-Ya 熱諾亞) a Kelun-pu (Christopher Columbus 哥倫布) uculil nida namakayda i Spain ni-wan (西班牙女王) ci Isa-paila (Isabella (依莎貝拉) ku mipadangay tu saculil nida.
1492年，哥倫布在加勒比海的島嶼登陸，卻從未見過後來成為美國的新大陸。
cacay a malebut sepat a lasubu siwa a bataan idaw ku tusa (1492) a mihcaan, Columbus (Ke-lun-pu 哥倫布) itida i Cia-le-pi bayu (加勒比海) a subalan makatukuh, caay kaw katineang alaw mala Amilika (美國) a baluhay.
1500年代是西班牙在美洲探險的全盛期。
cacay a malebut lima a lasubu (1500) a mihcaan u Sipan-ya (Spain (西班牙) itida i Amilikan (美洲) mitahaw a kalimulakan.
璜‧朋斯‧雷奧(Juan Ponce de León)於1513年在現今的佛羅里達州登陸，1539年，赫南多‧索托(Hernando de Soto)先到佛羅里達，再深入密西西比河探險，1540年，法蘭西斯科‧科羅納度(Francisco Vázquezde Coronado) 從1522年被西班牙征服的墨西哥往北走。
ci Huang Pens Le-aw (璜‧朋斯‧雷奧, Juan Ponce de León) i cacay a malebut lima a lasubu cacay a bataan idaw ku tulu (1513) a mihcaan nu aydaay a Florida (Fou-luo-li-ta-cuo 佛羅里達州) makatukuh, cacay a milbut lima a lasubu tulu a bataan siwa (1539) a mihcaan, ci Henadu.sutuo (赫南多‧索托, Hernando de Soto) sayaway makatukuh i Florida (Fuo-luo-li-ta 佛羅里達), micumud aca tayda i Misisi-pi a sauwac (密西西比河) mitahaw, cacay a malebut lima a lasubu sepat a bataan (1540) a mihcaan, ci Falansise.Keluonatu (法蘭西斯科‧科羅納度 Francisco Vázquezde Coronado) namaka cacay a malebtu lima a lasubu tusa a bataan idaw ku tusa (1522) a mihcaa mahiya madebung nu Si-pan-ya (西班牙) ku Mexico (Muo-si-ke 墨西哥) pasaydan i amis muculil.
想要尋找傳說中的西伯拉七城市(Seven Cities of Cibola)，最後雖然沒有結果，足跡卻遍及亞歷桑納的大峽谷(Grand Canyon)及大平原(Great Plains)。
mangalay mikilim tu nakamuwan nu babalaki a Sipuo-laci tukay (西伯拉七城市 (Seven Cities of Cibola), amica kunikacaay ka tepa', naculilan mamin ku Yalisan-na a cascasan (亞歷桑納的大峽谷 Grand Canyon) atu " Tay-pinyun a enal" (大平原, Great Plains).
當西班牙人從南往北推進時，現今美國的北部區域正逐漸被其他歐洲探險家所深入，這些探險家包括吉奧凡尼‧維拉薩諾(Giovanni da Verrazano)、賈奎‧卡蒂埃 (Jacques Cartier)以及成為美洲大陸名字由來的亞美利哥‧維斯浦奇(Amerigo Vespucci)。
namaka Sipan-ya (Spain (西班牙) a tademaw pasayda i amis micumud sa, aydaay a Amilika (美國) nu amisan a kitidaan hamaw han nu O-cuo (Europe (歐洲)mitahaway a tademaw amicumud, nina mitahaway a tademaw pasu ci (吉奧凡尼‧維拉薩諾, Giovanni da Verrazano), ci Ciakua. kati-ay (賈奎‧卡蒂埃 Jacques Cartier) atu mala Mei-cuo talu kasinganganan a Yamei-like. wisepu-ci (亞美利哥‧維斯浦奇(Amerigo Vespucci).
美國第一個由歐洲人建立的永久屯墾地是於1500年代中期，由西班牙人在佛羅里達的聖奧古斯丁建立。
Amilika (美國) misatadasy u O-cuo (Europe (歐洲) a tademaw ku patidengay tu sakatenesay nu ka kaykunngan sa i cacay a malebut lima a lasubu (1500) a mihcaan nu teban, u Sipan-ya (Spain (西班牙) a tademaw itda i Fuoluo-lita (佛羅里達) a (augustine (Senaw-kuse-tin 聖奧古斯丁) patideng.
然而，該殖民地卻在美國這個新國家的成立過程，沒有扮演任何角色。
sa, nina kabulawan a kitidaan itini i Amilika (美國) nu baluhay a kanatal anikaydaan apatideng sa, nai' ku hahicahicaan a kawaw.
真正牽扯其中的是一些在更北方大西洋沿岸的殖民地，像是維吉尼亞、麻薩諸塞、紐約和其他10個地方，那裡有著愈來愈多來自歐洲的移民。
tadengaay numikawaway han nui amisay nu Tasi-yung (大西洋) dadipasan nanay a sakabulawan a kitidaan, mahida ci Virginia (Wi-ci-ni-ya 維吉尼亞), Massachusetts (Ma-sa-cu-say 麻薩諸塞), New York (紐約) atu duma nu cacay a bataan a kitidaan, itida hantu yadah yadah ku nakaka O-cuo (Europe (歐洲) ay a mabulaway nu tademaw.
17世紀初期年來到北美英國殖民地的多半是英國人，其他則來自荷蘭、瑞典、德國、法國，稍晚則有來自蘇格蘭與北愛爾蘭的移民。有些人離開家園是為了逃離戰爭、政治壓迫、宗教迫害或死刑。
sabaw tu pitu (17) a seci mahka tayniay i Peime-ingkuo (北美英國) kabulawan a kitidaan u Ing-kuo (United Kingdom (英國) a tademaw ku yadahay, duma hantu namaka He-lan(Netherlands (荷蘭), Zuy-tin (Sweden (瑞典)、De-kuo (Germany (德國), Fa-kuo (France (法國), maudang idaw ku namaka Suke-lan (蘇格蘭) atu Pei-ayel-lan (Ireland (北愛爾蘭) a mabulaway. idaw kumiliyasay tu luma' han umilaliway tuni kalepacawan, zhengzhi yapo, midis tu kiwkay atu mipatay.
移民者來到美國的原因有許多，他們最終建立起13個風格各異的殖民地。這種差異性在3大殖民區塊中更為明顯。
mabulaway tayni i Amilika (美國) yadah ku hahinian sa, sadikuday satu kunuheni patideng tu sabaw tu tulu (13) nu caaya kalecad a kabulawan nu kitidaan. nina picidekayn itini i tuluay a kitidaan ku kakatinengan.
殖民時代 COLONIAL PERIOD8第一批殖民地是建在大西洋沿岸以及流向海洋的河流旁。
kabulawan sa a zitay (時代) COLONIAL PERIOD8, mitadasay a mabulaway a tademaw han patideng i lilis dadipasan a Tasi-yung (大西洋) atu pasaydaay i bayuay a sawacan nu lilililisan.
東北部有樹木覆蓋的山丘，土壤中多的是冰河時期冰河融化所遺留下來的石頭，水力的運用極為方便，新英格蘭一地的麻薩諸塞、康乃狄克與羅德島，因此發展出以製木、漁業、造船與貿易為主的經濟。
wali amis idaw ku kilang mitahap tu buyu, ulala hantu nanu kasisuledaan a zitay nika lasuan nu kuli tu liwan a ba’tu, nanuman saka lihalaysan amicukamas, Sining-kelan England (新英格蘭) a kitidaan nu Masa-cuse' (麻薩諸塞), Kannay-di-ke' (康乃狄克) atu Luode-subal (羅德島), mapalekal tu nisanga'an tu kilanga、babutingan、misangan tu balunga atu sasiwbayan tu sakaudip.
中部的殖民地包括紐約與賓夕福尼亞。
tebanay a kabulawan nu kitidaan mapulung tu Niw-ye (New York (紐約) atu Pinsi-funi-ya (賓夕福尼亞)，
移民者與原住民間的關係，是一種既合作又衝突的不安混合。部分地方雖有貿易往來或社會交流，一旦新殖民地進行擴張，有些身份為僕人的人則為了自由而離開。
nu mabulaway atu yincumin nikalecabayan, u nikapapadang atu nika cinlaw ka talawan anika pulungan. amica kuyu nikasasiwbayan atu nikalecabayan, anu saahebal satu kumabulaway a tademaw, idaw ku malakalungay a tademaw mangalay misalihalay sa laliw satu.